Historia elbląskiego teatru profesjonalnego jest nierozerwalnie związana z historią teatru w Prusach Wschodnich i Zachodnich.

 Z ogłoszeń wiadomo, że w roku 1603 do Elbląga zawitali tak zwani „Angielscy Komedianci”. Później przez czas dłuższy brak jest wskazówek na temat przedstawień teatralnych w Elblągu. W roku 1744 i 1745 w Elblągu gościły sławne trupy wędrowne Schönemanns i Eckermanns. Później w latach 1775 do 1785 gościła trupa wędrowna sióstr Schuch.

W XVII wieku jako scena służyły „wielki wagon na placu miejskim”, „buda z desek” na Wilhelm-Friedrich-Platz przed pocztą lub wolny plac za Hauptwache (straż miejska), później Friedrichstraße. W roku 1800 został przebudowany na teatr były „Zeughaus”, pomiędzy starym gimnazjum a Szpitalem Św. Ducha.

Z powodu złego stanu stary „Zeughaus” został w roku 1818 rozebrany i przedstawienia odbywały się w dużej sali tanecznej tylnego budynku „Deutsches Haus” na ulicy Herrenstraße, róg Zimmerstraße. Przez 28 lat, od 1818 do 1846, budynek ten służył jako świątynia muz. Z tego też okresu pochodzą trzy plakaty teatralne, o wymiarach 36 x 22 cm.

W 1843 roku  dla założenia własnego teatru mieszczanie Elbląga założyli „Spółkę Akcyjną”, która na terenie podarowanym przez miasto, w latach 1845-1846 zleciła budowę przedstawionego niżej budynku, za 20 545 talarów. Projekt wykonał kupiec Georg Wilhelm Härtel, budowę prowadzili mistrz murarski Fricke i mistrz ciesielski Philips Krause, pod nadzorem miejskiego radcy budowlanego Zimmermanna. Scenę wykonał mistrz teatralny Rosenberg; proscenium i widownię zaprojektował mistrz budowlany Helle. Żelazne kolumny, podpierające loże, dostarczył Schichau. W dniu 1 września 1846 nowy teatr został otwarty przedstawieniami „Ifigenia w Taurus”,
„Hermann Balk” oraz „Minna z Barnhelm”. Pierwszą operą był „Alessandro Stradella”. W lecie 1911 r teatr miejski został przebudowany przez architekta Silbersdorf. W lecie teatr wystawiał również w Krynicy Morskiej oraz w Bażantarni (Vogelsang) na scenie leśnej. Po przedstawieniach widzowie szli do „Stille Winkel” (patrz plan elbląskiej Starówki).

Pierwszy okres rozkwitu sztuki teatralnej w Elblągu rozpoczął się w maju 1775 r przedstawieniami gościnnymi Madame Caroline Schuch. Potem było wielu aktorów
krajowych i zagranicznych.

* * *

Źródło: Pangritz – Kurier

Teatr elbląski, który został zbudowany przy Lustgarten w 1846 r. i przebudowany w 1911 r.,  na trzech widokówkach fotografa Lorenza Basiliusa.

Na górnym zdjęciu wykonanym na przełomie wieku widać magazyny przy Stadthofstraße, później budynek straży pożarnej a po prawej dom nr. 12.

Zdjęcie wykonane po przebudowie. W tle, między teatrem i domem nr. 12 widać budynek „Fabryki Mebli Roschkowski”. Ten budynek przy Theaterplatz, za teatrem służył po rozwiązaniu firmy jako warsztat i magazyn. Po stronie północnej dokładnie widać dobudowane nowe wejście z kasami.

Widokówka dolna (Frima Schöning & Co. Lübeck) została wykonana w latach trzydziestych z ulicy Herrenstraße. Po lewej widać róg domu nr. 14, późniejszego Herm. – Göring – Platz z leżącymi dalej wejściami do Vorberg- i Stadthofstraße.

Wyżej, ręcznie kolorowana widokówka, sprzedawana po przebudowie teatru w 1911 r. Wysłana pocztą polową przez żołnierza 148. regimentu piechoty w dniu 2.8.1915 w Elblągu. Rzadki widok południowej części Lustgarten. W tle od lewej dom nr 14 (róg Vorbergstr.), pomiędzy do teatru domy na Stadthofstr. Z domami fabryki papierosów, późniejszymi „Westpreusische Zeitung”, naprzeciwko straży pożarnej. Po środku zdjęcia teatr (nr 13). Całkiem po prawej, biały dom narożny (nr 12). Pomiędzy, w tle widać fabrykę mebli Roschkowski na Hommelstraße 15 – 17 z dużym magazynem przy Theaterplatz ½.

Na otwarcie teatru grano widowisko „Minna” Lessinga, dalej kolejne widowiska, komedie i opery. Gdy w drugiej połowie XIX wieku operetka się unowocześniła, grano je także w naszym ojczystym mieście. W przerwie letniej zespół teatralny występował w domu „Belvedere” w Kahlberg (Krynica Morska),  jako „teatr kurortu”. Nowoczesny, duży samochód magazynowy teatru był jednym z nielicznych, które mogły jeździć po Mierzei.

W latach 1920 do 1939 nasi artyści odwiedzali wiele miast ówczesnej prowincji Prusy Wschodnie i swój zespół nazywali „Grenzlandtheater”.

Pod koniec 1944 r. kurtyna opadła po raz ostatni, brakowało personelu i artystów, większość z nich została powołana do wojska. Tylko dwóch najstarszych, osiadłych w Elblągu, grało do opadnięcia „żelaznej kurtyny”. Byli to Rudolf Warnke i jego żona Maria Sesulka, będąca Adele Sandrock (tł. Sandrock – sławna aktorka występująca w Wiedniu i Berlinie) Elbląga. Mieszkali bezpośrednio przy Lustgarten w domu nr 8, między domem nr 7 mistrza kuźnictwa Lau a sklepem z kawą, towarami kolonialnymi i delikatesami Kümpel, nr 9 – róg Junkerstraße, z widokiem na swoje miejsce pracy.

W ostatnich tygodniach, prawdopodobnie do dnia gdy przez Elbląg niespodziewanie przejechały rosyjskie czołgi, teatr wyposażano jako kino. Może ktoś ze starych,
jeszcze żyjących świadków może coś o tym opowiedzieć.

99 lat po budowie nasza elbląska świątynia muz obróciła się w gruzy i popiół!

***