SCHREBERGÄRTEN

(Ogródki działkowe)

 Zanim naszym Czytelnikom, na ile je pamiętam, opiszę ogródki działkowe naszego ojczystego miasta, chciałbym najpierw coś napisać o nazwisku „Schreber”, od którego nazwę wzięły ogródki w całych Niemczech.

 W XIX wieku, gdy ruszyła industrializacja i do miast z terenów rolniczych przybywało wielu, źle opłacanych ludzi, budowano wielkie czynszowe bloki – koszary aby na małej powierzchni stworzyć możliwie dużo mieszkań.

Aby dzieci robotników, które możliwości zabawy miały tylko na tylnych podwórkach bloków, miały dostęp do wolnej natury, nauczyciel i pedagog reformator Ernst Innozenz Hauschild (ur. 1808 w Dreźnie, zm. 1866 w Dreźnie) podjął, swego czasu niezwykły pomysł, zmarłego współpracownika
dr Moritza Schreber’a, dotyczącego odpowiednich plac zabaw i ćwiczeń dla dzieci i przy pomocy 250 mężczyzn i kobiet z lipskiego mieszczaństwa, założył tzw. „Schreberplatz”, w większości z małymi altanami jako ochronę przed deszczem i wiatrem, dla całych rodzin.

Właściwie pierwsze place powinny zostać nazwane od nauczyciela Hausschilda, lecz ponieważ pierwszy pomysł wyszedł od Moritza Schreber’a, place nazwano jego imieniem.

Dr Daniel, Gottlieb Moritz Schreber (ur. 1808 w Lipsku, zm. 1861) był wychowywany przez ojca bardzo surowo, co przy słabym ciele wywoływało kompleksy mniejszej wartości. Mimo słabego ducha i ciała, od roku 1826 studiował medycynę na uniwersytecie w Lipsku. Studia skończył w 1833
roku robiąc doktorat i został przybocznym lekarzem rosyjskiego księcia Aleksieja Somorewskiego. Podróżując przez pół Europy ze swoim nobliwym panem, w 1833 roku, w Wiedniu wpadł na pomysł podmiejskich „ogrodów zdrowotnych”, później nazwanych od jego nazwiska „Schrebergarten”.

 To prywatne zdjęcie rodziny Schadwald powstało w roku 1937 na ogródkach firmy Schichau na Hochstraße – róg Benkenstraße. Przed przednią altaną Kurt Schadwald a przed tylną, słabo widoczny jego brat Erich.

„Schrebergärten” w Elblągu

 Niestety nie znaleźliśmy dokumentów, które przedstawiały by wszystkie ogródki. W rejestrach zrzeszeń z ksiąg meldunkowych naszego miasta, w roku 1927 zapisane są po raz pierwszy trzy.

1. Zrzeszenie Użytkowników Ogródków Wittenfelde z 1919 r. (prawdopodobnie ogródki na północ od Koszar Gdańskich), nr 2 na mapie.
2. Zrzeszenie Ogródków Wittenfelde (na południe od młyna Strauchmühle ?) nr 3 na mapie
3. największe ogródki Stolzenmorgen nr 1 na mapie. Na mapie z roku 1939 oznaczone już jako park. Pewnie po budowie nowego kąpieliska i placu defilad miały być przeniesione.

Starą ulicę zaznaczyłem na czerwono. Całkiem po prawej widać jeszcze nr 4, oba małe ogródki poniżej Gęsiej Góry.

Oba tereny ogródkowe najbardziej wysunięte na północ znajdowały się na Kolonii Pangritz (patrz następny fragment mapy). Nr 5 został prawdopodobnie założony przez firmę Schichau dla jej pracowników, był prawie tak duży jak park Ziese w granicach Schesmershof, które było już na terenie powiatu elbląskiego. Na części północnej terenów ogródków zbudowano w ostatnich latach wielkie centrum handlowe, które ma jeszcze być powiększone. Znacznie mniejsze ogródki znajdowały się między parkiem, wokół stawu Katzenteich, który na naszej mapie nie jest zaznaczony, a południowymi domami ulicy Adalbertkirch Str. (oba dorysowane stawy nie są niestety w prawidłowej skali. Dzisiaj stawy są zasypane a ogródki zabudowane.)

 Kolejne niewielkie tereny ogródków w mieście znajdowały się:

1. na północ od 3. Niedestraße, z obu stron od Ziegelwerder
2. pomiędzy Hoch- i Carl-Pudor-Str., na przeciwko parku domków jednorodzinnych (zwane także Großer Rosengarten).
3. pomiędzy Hebbelstraße i byłym terenem rzeźni
4. na wschód od Feldstraße, pomiędzy Deutsch-Ordens- i Wiesenstraße
5. na południe od dworca kolejowego, przy Fliegerstraße, obok miejskiego gospodarstwa ogrodniczego i gospodarstwa Alfreda Gosch
6. na wschód od lotniska, z obu stron Drausenweg
7. na wschód od Dambitzer Str., z obu stron Usdauer Weg
8. między Berliner Chaussee a rzeką Elbląg, obok kąpieliska na rzece Zrzeszenia Pływackiego z 1911.

 W roku 1933 Rzesza Niemiecka posiadała 2,5 miliona „Schrebergärten”!

 Po1945 r. ogródki Schichau przy Hochstraße były przez Polaków wykorzystywane jako wysypisko, zanim nie zrobiono tutaj centrum handlowego. Za to jednak aby poprawić zaopatrzenie dla ogródków udostępniono inne duże tereny. Doszedł do tego teren na zachód od lotniska na Neustädter Feld (Emil- Schäpe- i Fliegerstraße) oraz przy Königsberger Chaussee (Reichstraße 1), na północ od osiedla Vogelsang. Na wschód od Tolkemiter
Chaussee, w kierunku na Kl. Bieland. Przy Kraffohlsdorfer Weg, przy Dornewall na zachód od Marienburger Damm, w obszarze ujścia Kumieli. Na pewno jest jeszcze więcej ogródków, których w czasie moich wielu wizyt w latach 1972 do 2007 nie odkryłem.

 To co w XIX wieku było ruchem „ogródki Schrebera”, w wieku XX przeobraziło się w osiedla domków jednorodzinnych lub bliźniaków ze stajniami dla hodowli zwierząt i ogródkami wokół. Pewnie największym elbląskim osiedlem, po zbudowanym jako pierwsze Heimstätten-Siedlung, był teren na północ od Schlieffen-Allee (Saarland Weg – Franken Weg – Lothringer Weg itd.), który został powiększony w kierunku wschodnim do Tolkemiter Chaussee (Wesselener Weg – majątek Freiwalde). Na wschód od Königsberger Chausse zbudowano Waldsiedlung. Na południu Elbląga było to Flieger-Siedlung w Trettinkenhof, jak i nie calkiem gotowe na początku wojny Vogel-Siedlung, między Amsel i Meisenweg, nie należy też zapomnieć o Eisenbahner-Siedlung przy Baumschulen Weg i Drausenweg, w pobliżu wjazdu na autostradę Gärtner-Siedlung.

 Na tym silnie powiększonym fragmencie mapy geodezyjnej 1882 ELBING widzimy ogródki działkowe Stolzenmorgen, zanim zbudowano pierwsze
kąpielisko w obniżeniu łąk nad Kumielą. Gdy zbudowano nowy plac defilad, nazwany od ówczesnego gauleitera Ericha Kocha, basen otwarty Kl. Röbern, przez nas zwany także „Klein-Kahlberg”, razem z basenem wojskowym stał się największym otwartym basenem w prowincji Prusy Wschodnie. Dla przebudowy musiano dokonać wywłaszczenia kilku parceli ogródków działkowych. Na widokówce z roku 1937, także ogródek cukierni „Forsthaus Stolzenmorgen” jest już powiększony. Przed przebudową parcele sięgały do około połowy zachodniej wieżyczki narożnej i brak było dostępu z lokalu do ogródków. Na dolnym fragmencie powyższej mapy (wysokość 40,4 ) znajdowały się ogródki Wittenfelde. Dokładne granice nie są niestety zaznaczone.

Hans Preuß