Po usunięciu umocnień miasta powstało szereg terenów zieleni, z których największym był Casino – Garten. Warte wspomnienia są jeszcze ogrody Bürger-Ressource, mały Lustgarten przy Wallstraße, pomiędzy Schichau- i Poststraße oraz Lustgarten (później Göring-Platz) między ratuszem i Herrenstraße. Dzisiaj chcemy napisać o „Casino-Garten”, późniejszym „Stadtgarten”, którego drzewa są jeszcze dzisiaj zielonymi płucami miasta. Większy od niego był jedynie park Gr. Rosengarten.

Kto założył Ressource-Humanitas i jaki był dalszy rozwój można przeczytać w książce dr Satori-Neumann „Elbing im Biedemeier”.

Początek „Ressource” wywodzi swój początek od założonego w 1795 „Ressource für alle Stände” lub towarzystwa „Freundschaftliche Kränzchen = Gesellschaft”, które rozpoczęło działalność w 1789 roku.

Tego rodzaju „Ressourcen” było wiele w dużych i średnich miastach niemieckich.

Elbląskie „Ressource für alle Stände” („dla wszystkich stanów” – w żadnym wypadku nazwa nie była zgodna z rzeczywistością, albowiem przeznaczone było dla najwyższych kręgów mieszczańskich!) było stowarzyszeniem męskim; zbierano się w lokalu stowarzyszenia – na poczatku „Gasthaus zum schwarzen Adler” (obecna apteka na Starym Rynku 16/17), od lipca 1805 w zakupionym domu Siemann’a 9 Hinterstr. 23 – Wilhelmstr.) – aby oddawać się grze w karty lub szachy albo zagłębić się gazetach i ulotkach; na Nowy Rok zawsze organizowano wielki obiad; w lecie pikniki, w zimie jazdy na sankach.

Tak jak wielu resursom innych miast, złe dni czasów napoleońskich czy wojny niepodległościowe groziły zniszczeniem zbiedniałego elbląskiego
stowarzyszenia. W roku 1813 musiało ono oddać swój własny dom i osiedlić się najpierw w jednej z pierwszych, znanych restauracji miasta „Goldene Löwen” (Brückerstraße). W 1817 udało się znaleźć siedzibę w domu rajczyni Strebelow (Fleischerstraße) i Michaelis, w 1824 w domu Johanna Ferdinanda du Bois (Friedrich-Wilhem Platz). Dopiero tutaj stowarzyszenie poprzez statut z 6. listopada 1824 otrzymało bardziej formalną organizację; jako cel podano „wspieranie dobrych obyczajów i życia towarzyskiego”.

Ta kartka z widokiem kasyna została nadana w Elblągu 25.11.1900, a więc dokładnie przed 100 laty, między godziną 8-9 i dostarczona do Berlina jeszcze tego samego dnia. Kartka (zbiory H. Preuß) pochodzi z wydawnictwa G.W. Petersen, Stary Rynek 33 i została swego czasu zakupiona na poczcie za 5 fenigów. Na lewo od domu główne wejście na ulicy Pfefferstraße, przy lewej krawędzi rozpoznajemy jeszcze dom, w którym mieszkał poprzedni nadburmistrz Elbląga dr Merten i który stoi do dzisiaj.

Tradycja „Casino-Gesellschaft” sięga list pada 1810 roku i czterech zimowych miesięcy: grudzień 1810, styczeń, luty, marzec 1811 kupiec Gottlieb Baum i Ludwig Hyazinth Freiherr Loyers von Rorive – zwany Seele) założyli „Neue Casino” w restauracji „Das englische Haus” na Nowym Rynku nr 2019 (uwaga redakcji – późniejszy dom Friedrich-Wilhelm Platz 12, w którym przez długie lata znajdowało się pierwsze elbląskie liceum, następnie zakupiony przez miasto. Do 1945 był to dom z pasażem a obecnie część hotelu ELZAM.) a 15. maja 1811 otwarli „Sommer-Casino” w ogrodzie Madame Bartelt na Pfefferstraße nr 932 do 937 (później Pfefferstraße 1/3. W zimowym Casino spotykano się przez 16 niedziel, na zmianę na „balach” lub na „Geistes-Casinos” (duchowe – gdzie grano w gry towarzyskie lub zabawiano towarzystwo swoimi talentami muzycznymi, recytatorskimi, towarzystwo więc się bawiło lub nudziło). W „Sommer Casino” spotykali się wszyscy którzy chcieli robić wrażenie dobrego tonu oraz w ogrodzie Barteltschen Garten, gdzie do dyspozycji były różne gry, zabawy krążkiem (który był łapany przez damy, po podrzuceniu do góry), huśtawki i itp.

Lecz już w styczniu 1812 „Casino” zostało całkowicie zamknięte i dopiero w lecie 1825 „Ressource” dokonało pierwszej próby ponownego urządzenia w ogrodzie Pfeilera, wtedy Ferdinanda du Bois przed Mühlentor, Außerer Mühlendamm nr 70 – gdzie dzisiaj stoi budynek sądu – coś w rodzaju Sommer-Casino. Ogród został wynajęty za 300 fl, gospodarz Ressource przejął obsługę, urządzono małą salę taneczną, ustawiono stoły i ławki i zorganizowano 11 koncertów, częściowo przy lampach i oświetleniu bengalskim.

W kolejnych sezonach letnich „respektowani uczestnicy Casino” znowu spotykali się w ogrodzie Bartelta, gdzie przy dobrej pogodzie co środę odbywały się koncerty.

Teren ogrodów Bartelta był wtedy stosunkowo skromny. Ramsay w kronice (1830) uważa za wyjątkowe, że szacowna publiczność ciągnęła do tego ogrodu, „chociaż nie było tam specjalnych przyjemności, jak i piękna natury, ponieważ ogród znajduje się nad brudnym, śmierdzącym w gorące dni rowem miejskim, za letnią wizytę w ogrodzie i za środową muzykę rodzina płaciła mimo tego 3 – 4 talary.”

Tak się to toczyło przez długie lata, niezadowoleni założyli drugą i trzecią Ressource, jednak o krótkiej żywotności. Pierwsza, 16. października 1841 przyjęła nazwę „Ressource Humanitas”.

Kupiec radca handlowy Ignatz Grunau zakupił tzw „Casino-Garten”, między Innerer Mühlendamm i starym rowem miejskim, razem ze wszystkimi budynkami od spadkobierców Bartelta, za znaczącą sumę 10 000 talarów, z zamiarem budowy teatru, sali koncertowej i szczególnie „Ressourcen Casino Lokal”. Po długim zastanawianiu się plan upadł a z umowy kupna wycofano się. Dopiero w roku 1846 projekt Grunau’a został urzeczywistniony, teren został sprzedany. Zbudowano jednopiętrowy budynek stowarzyszenia.

Kasyno lub „Stadtgarten-Restaurant” widziane z parku, między Töpferstraße (po lewej) i Pfefferstraße (po prawej)

To tyle wyciągu z Santori-Neumann. W książce „Die Stadt Elbing und Emgebung” (Miasto Elbląg i okolice), autor C. Pudor, z roku 1910 znaleźliśmy następujący fragment o Ressource.

Ressource Humanitas – przewodniczący dr Bleyer – zwane także Kasino, założono 7. listopada 1795 pod nazwą „Ressource für alle Stände”, nazwę „Humanitas” Ressource przyjęło 16. października 1841 roku. W roku 1846 Stowarzyszenie nabyło Kasinogarten i przynależne budynki za 10 000 talarów i postanowiło o budowie jednopiętrowego domu z lokalem na bar w środku. Budynek został ukończony pod koniec września i 13. października oddany do użytkowania. W latach 1869 1870 zbudowano kolumnady i urządzono park na nowo. W roku 1871 powiększono ogród poprzez zakup powierzchni między odgałęzieniem Kumieli płynącym przez teren Kasyna z jednej strony i ulicami Trauben- oraz Hohezinnstraße, z drugiej. W roku 1879 budynek środkowy został rozbudowany a w 1884 wprowadzono masywny mur graniczny. Przebudowa skrzydła zachodniego nastąpiła w roku 1893 przy koszcie 62 716 M, dodatkowo 2 193 M za prace malarskie i 8 672 M za wyposażenie nowych pomieszczeń. Teren z budynkami ma powierzchnię 24650 ha. Budynek Ressource ze swoimi bogatymi salami i pomieszczeniami bocznymi oraz z zadbanym ogrodem, jest czymś co może być dumą niewielu miast. Kasino ma prawo być dumą naszych mieszczan. Zwiedzenie pomieszczeń Kasyna oraz ogrodu, można polecić każdemu. Składka członkowska wynosi 40 M rocznie a opłata wejściowa nowego członka 30 M. Członkowie nadzwyczajni płacą składkę miesięczną 3 M. Poza tym damy bez towarzystwa płacą za wizytę w ogrodzie 6 M. Liczba zwykłych członków wynosi aktualnie 330 a członków miesięcznych 170.

Weranda restauracji od strony parku.

Autorem tego pisma był profesor Wilhelm Behring, syn zmarłego w 1876 roku aptekarza Hermanna Gustava Behringa, w latach 1841 – 1853 właściciela apteki
„Polskiej” (Junkerstr.).

Także ta widokówka z okresu świetności ogrodu Kasyna, ma 100 lat. Pochodzi z wydawnictwa Reinhold Kühn, róg Junker- i Badestr. i została wysłana do Berlina w dniu 29.6.1901. Ozdabia ją jeszcze zielony znaczek Germania, za 5 fenigów.

„… Najdroższa Lucie. W świetnym nastroju w tym ogrodzie, na wspaniałym koncercie ….”

Tak napisano do Lucie Bohnsack w Berlinie N31, Ramlerstr. 18. (Blisko dworca Gesundbrunnen – Humboldthain – jeszcze istnieje).

Jedno z pomieszczeń Kasyna. Zdjęcie z roku 1924/25 elbląskiego fotografa Paula Keemß (Lustgarten).

Fontanna w Casino-Garten i obok „Schneckenberg” (strona zachodnia), na krótko przed Wojną Światową.

Końcową informację zaczerpnęliśmy z książki, która ukazała się około 20 lat później. Artykuł napisał ówczesny profesor Meyer.

Stowarzyszenie pod nazwą Ressource Humanitas ma na celu wspieranie manier towarzyskich oraz dyskusji. Jako członek może zostać przyjęta każda wykształcona i szanowana osoba. W roku 1789 założono tzw. „Kränzchen”, które można uważać za poprzednika Ressource, ponieważ później z niego rozwinęło się Ressource Humanitas. Wśród założycieli należy szczególnie wymienić kupców Convent, Fuchs i Ammelung, najważniejszego kronikarza Elbląga w XVIII wieku, wcześniej chirurga okręgowego Lehnitz’a i komisarza sądowego Teschnera, jak i sekretarza miejskiego Rogge oraz późniejszego superintendenta Schreiber’a. W roku 1814 Stowarzyszenie połączyło się z członkami nowego Casino, które istniało tylko przez krótki okres, lecz dało swoją, znaną do dzisiaj nazwę. Po okresie, gdy narady i zebrania odbywały się w wynajmowanych, często zmienianych pomieszczeniach, walne zgromadzenie 17. marca 1846 podjęło ważną decyzję zakupu obecnego Casinogarten i zbudowanie na jego terenie masywnego budynku, który został przekazany Stowarzyszeniu 13. października 1848 przez przewodniczącego Hahn.

W ciągu kolejnych lat nie tylko budynek był powiększany we wszystkich kierunkach i upiększany, ale i park został na nowo ukształtowany wg planów oliwskiego dyrektora budowy ogrodów Schondorfa a jego powierzchnia powiększona poprzez zakup sąsiednich gruntów tak, że zajmuje obecnie 2,5 ha. Dzięki temu profesor Behring w swoim piśmie z okazji stulecia w roku 1897, mógł powiedzieć: „Przedmiot uzasadnionej dumy naszych obywateli już stoi w Humanitas; ponieważ wszystko co osiągnęli, wszystko co tutaj stworzono, jest dziełem mieszczańskiej pracowitości i oddania ideałom”. Jednakże wojna światowa nie przeszła bez odczuwalnych szkód. Już na jej początku całe nasze posiadanie zostało zarekwirowane na lazaret, a gdy ten został rozwiązany, większa część pomieszczeń Stowarzyszenia została zajęta przez biura. Urządzono biuro budownictwa, Grenzschutzu, urzędu zaopatrzenia w węgiel i sprzedaż starej odzieży oraz dwa mieszkania awaryjne dla rodzin. A jak wyglądały pomieszczenia, gdy po długich staraniach i walkach udało się nam odzyskać cały budynek. Dopiero teraz udało się częściowo naprawić powstałe szkody tak, że żadne prywatne towarzystwo w naszej prowincji i poza nią nie posiada tak wspaniałych sal balowych i pomieszczeń, a szczególnie ogromnego parku, jak Ressource Humanitas. Przekonać się o tym powinien każdy obcy odwiedzający Elbląg. Zezwolenia na zwiedzanie i pobyt udziela Hausmeister lub Zarządca, poza tym każdy członek posiada prawo do wprowadzenia gościa z zewnątrz.

Wycinek z Planu Miasta Elbląga z roku 1839. Wtedy całą okolicę nazywaną „Innerer Mühlendamm”. W górnej części przedłużenie Traubenstraße, jeszcze nie było późniejszej Hansastr.

Dopiero w latach po 1933, Kasinogaraten lub Stadtgarten, jak nazywał się w naszych czasach, stał się parkiem jak zapisano w statucie Humanitas
„dla wszystkich stanów”. Tzn. cały teren przeszedł w ręce miasta i sale oraz pomieszczenia były dla wszystkich współobywateli. Każde stowarzyszenie mogło je wynająć lub urządzić imprezę w parku. Na przykład w roku 1937, przy okazji 700-lecia naszego miasta Elbląga Zakłady Schichau urządziły swoje 100-lecie a Gazeta Elbląska i cech drukarzy chrzciły swoich młodych czeladników.

O parku i Schneckeberg, który był w zasadzie pozostałością starych umocnień, opowiadano wiele tajemniczych historii. Wierzono np., że stała na niej szubienica, w pobliżu więzienia. To jednak zbudowano dopiero razem z sądem, gdy park już należał do Humanitas. Byłe więzienie znajdowało się w murach resztki Nowego Miasta. Ratusz i szubienica stały na późniejszym Wunderberg, mniej więcej tam, gdzie dzisiaj stoi Dom Kultury. Kiedy rozbudowano Schneckenberg, nie jest mi wiadomo. Opowiada się min. że gestapo miało tutaj pomieszczenie tortur lub, że po 1945 Rosjanie torturowali i zabijali ludzi, wszystko tylko plotki. Kto zna prawdę lub słyszał o tym?

Dzisiaj w murach znajduje się miejsce sprzedaży lodów. Wszystko co zostało z piękna parku to stare drzewa. Całość została zniszczona w czasie wojny. Usunięto całe ogrodzenie, Kumielę, która wcześniej cicho pluskała na wschód od Schneckenberg skanalizowano. Nowe lub poszerzone ulice również połknęły część starej substancji.

Znani mi gospodarze, najemcy lub zarządcy jak wcześniej mówiono to Kurt Stechler i Willy Blum.

W parku były także rzadkie, egzotyczne drzewa, z jednego mam liść w swoim herbarium, jest to liść „ucha słonia” (Ginkgo biloba), które pochodzi z Azji Wschodniej, można jednak spotkać w parkach europejskich. Drzewo to stało części płd-wschodniej parku, gdy szło się od Hoehnzinnstraße wokół Schneckenberg, bezpośrednio nad Kumielą.

Hans Preuß