Pieniądze zastępcze (Notgeld): monety lub banknoty, wydawane przez państwo, osoby albo urzędy w razie braku środków płatniczych. Takie zastępcze środki, często produkowane w pośpiechu, zwykle wytwarzane były z materiału o mniejszej wartości i przeznaczone do szybkiego wycofania z obiegu. Pierwsze znane zastosowanie jest znane z XV wieku. Największe zastosowanie nastąpiło w Niemczech w latach 1918 – 1921. Znane nazwy to: asygnaty, Fünfzehnkreuzer, Jakobiten, Judenpfennige, Kriegsgeld, Münzschein, Nottaler, Pewter Mony i Token.
W Elblągu pierwsze znane pieniądze zastępcze są z roku 1560. Jest to ołowiana moneta, o średnicy
miasta. Wszystkie zdjęcia pochodzą z mojej książki o monetach, 2. wydanie 2001, 220 strony DIN A4, której nakład jest już niestety wyczerpany.
Kolejna moneta zastępcza z ołowiu jest z roku 1600. Ma średnicę
W 1606 roku ukazała się moneta (ciężarek) ołowiana o wartości 6 groszy, 34 x
W 1616 roku wydano monetę ołowianą 15 x
Wszystkie wymienione monety zastępcze pochodzą z ciężkich czasów miasta Elbląga: wojen, zaraz i przede wszystkim epidemii. W czasach
epidemii (po raz pierwszy w 1346 / 1349) zarażone domy palono razem z inwentarzem i także rzeczami wartościowymi.
W roku 1543 wystąpiły wielkie powodzie a w 1549 roku ze wschodu przyszła zaraza, która ponownie wystąpiła w 1564 i spowodowała całkowite wymarcie mieszkańców wielu domów.
Kolejne epidemie to 15. kwietnia 1602, październik 1611 do listopada 1617, 1623, 1625, 1626 i 1629 oraz dżuma w roku 1611. Wymienione elbląskie monety zastępcze nie należy mylić z ołowianymi plombami towarowymi, które były zaginane na sznurze z pieczęcią i następnie miały wytłaczany znak posiadacza i miasta. Poniższa plomba pochodzi z roku około 1660 i jest prawdopodobnie znakiem rodziny kupieckiej Zahmel z Gdańska, mającej także przedstawicielstwo w Elblągu (Dom z Wielbłądem).
Banknoty zastępcze wydane z powodu nagłego braku drobnych monet, powstałego w Elblągu przy wybuchu II. Wojny Światowej, zostały wycofane
z obiegu do początku 1915 roku. Zatrzymywanie przez ludzi drobnych monet z niklu i miedzi, zmusiło Elbląg do ponownego wydawania banknotów zastępczych w latach 1917 do 1921.
Grożącemu w Prusach Wschodnich i Zachodnich brakowi drobnych pieniędzy, rząd usiłował przeciwdziałać przez zarządzenie:
„Wiadomym jest rosnący brak środków płatniczych o małej wartości, szczególnie w zakresie monet z niklu. Reichsbank przy swoich niskich zasobach nie jest w stanie zaspokoić zapotrzebowania.
Cały wysiłek włożono w tłoczenie żelaznych monet 5-cio fenigowych. Należy jednak zastosować wszystkie środki aby zaradzić ciężkim stratom gospodarczym powodowanym przez brak środków płatniczych. Dlatego ważne jest i konieczne przyspieszenie obiegu monet z niklu aby mogły być lepiej wykorzystane.
Minister zaleca częste opróżnianie automatów, szczególnie automatów na paliwo, aby zebrane tam drobne monety możliwie szybko znowu wprowadzić do obiegu.”
Miasta i gminy nie miały rządowego zezwolenia na produkcję pieniędzy zastępczych. Aby nie naruszać prawa, monety były określane jako „KLEINGELDERSATZMARKE”, wynalazek mennicy L.Chr. Lauera z Norymbergi.
Czy rzeczywiście było zapotrzebowanie na taką ilość drobnych monet, należy poważnie wątpić. Obywatele jak i gminy oraz miasta chomikowali drobne monety.
Poniższe strony również pochodzą z mojego albumu „Elbląskie monety”.
Przedstawione tutaj monety i banknoty pochodzą w większości z moich zbiorów. Nie są to wszystkie, inaczej potrzebna by była kolejna strona internetowa.
***