HUNDEGASSE – LOGENSTRAßE – PESTALOZZISTRAßE 

Stare zdjęcie z domami na Pestalozzistraße z roku około 1900, stało się przyczyną powstania tej strony. Ale gdzie w Elblągu jest Pestalozzistraße? Po zniszczeniu naszego pięknego miasta w 1945 roku, odbudowa w kolejnych latach zmieniła przebieg niektórych ulic. Często dostaję pytania od zbieraczy starych widokówek, którzy nie mogą przyporządkować niektórych widoków starego Elbląga. Strona ta może być dla nich interesująca.

Friedrich-Wilhelm-Platz został od północy zamknięty przez budynek Bürger-Ressource. Na lewo od tego budynku rozpoczynała się Pestalozzistraße i rozdzielała przed fabryką blachy Neufeldschen Blechfabrik. Na wprost kończyłą się przy Sonnen-Hansa-Straße. Lewe odgałęzienie natomiast przy ulicy Poststraße, naprzeciwko szkoły Auguste-Viktoria-Schule. Przed usunięciem wałów, prawy prosty odcinek kończył się za szkołą Pestalozzischule jako Sackgasse. Numery domów rozpoczynały się po prawej stronie od 1 i kończyły się po tej stronie, przy szkole na 5. Po drugiej stronie z powrotem numery były 7 i 8, następnie przy rogu w kierunku Poststraße 9 i 10. Dalej od rogu to numery 11 do 13, przy Friedrich-Wilhelm-Platz. Numeru 13 później nie było, bo musiał zrobić miejsce na plac Bürger-Ressource. Narysowałem stary plan miasta z 1854 roku na nowym, polskim planie, aby można było zobaczyć zmianę przebiegu ulic. Oba plany dostosowałem do siebie wielkością, ale nawet ważne punkty nie są ze sobą zgodne. W trakcie upływu czasu ulica ta zmieniała swoją nazwę trzykrotnie. W roku 1445 posiada nazwę Hundegasse. Wytłumaczenia dla tego są dwa: a) ulicą tą prowadzono na wały psy strażnicze, b) na południe płynął strumień Hundebeek, patrz plan miasta z 1785 roku.

Po 1790 roku ulica Hundegasse zmieniła się na Logenstraße, od numeru 4 (No.945 III 86, numer Starego Miasta, 946 to kolejny numer wszystkich domów miejskich. III to dystrykt policji a 86 to kolejny numer domu w trzecim dystrykcie policji), gdzie znajdowała się loża „ „Sankt Johannisloge Constantia zur gekrönten Eintracht im Orient zu Elbing“ , założona 28-ego października 1773 przez kupców Johanna Ross i Jacoba Wilhelma Prätoriusa, od trzeciego września 1781 samodzielna loża siostrzana „Constantia”. Dom loży rozpoczął działalność 25-ego lipca 1790 roku. Właścicielem był również brat Johann David Szafranski. Do domu tego należało około morgi ogrodu, w którym przedtem była gospoda. Po śmierci Szafrańskiego działka przeszła w 1804 roku za 5000 talarów na własność loży.    

Około roku 1806, dom Logenstraße nr 5, który był dotychczas szpitalem, został przebudowany na szkołę Pestalozzischule. Loże były w Trzeciej Rzeszy zabronione i rozwiązywane, przez co nazwa ulicy „Logenstraße” była niepożądana. Zmieniono ją na „Pestalozzistraße”. Stara ulica Pestalozzistraße między ulicą Truso i Pott Cowle została przemianowana na Walter Flex Straße, po poecie wojennym, który zginął w 1917 na Ösel. Ulice Pestalozzistraße i Nietschmannstraße są jedynymi, które zachowały nazwę w polskich czasach.   

 Pomiędzy latami 1914 i 1916, nowy budynek Bürger-Ressource został rozbudowany w prawo, przez co usunięto Eckhaus Logenstr. 13. Po raz ostatni Nr 13 jest widoczny na kartce poczty polowej z roku 1914, ostemplowanej w roku 1916, gdzie nowy Bürger-Ressource można zobaczyć w całej okazałości. W elbląskiej książce podróży Carla Pudora z 1910 roku, mówi się właśnie o zamiarze budowy dla Bürger-Ressource nowego budynku z dużą salą. Prawa widokówka z ogrodem Bürger-Ressource została wykonana z zachodu na wschód. Pośrodku można tylne fronty domów przy Logenstraße 11, 11a, 12 i 13. Po prawej stronie jest wejście do ogrodu starego Bürger-Ressource. Kartka ta została ostemplowana 10.08.1902.

Na zdjęciu po lewej znajdują się domy (od przodu do tyłu) nr 12, 11a, 11 i 11 a dalej budynek fabryki Neufeldsche Blechfabrik. Nr domu 11 był dwukrotnie na tej samej działce. Zdjęcie to wykonano od Friedrich-Wilhelm-Platz, z południa na północ.

Dolne zdjęcie wykonano z przeciwnej strony, z Sonnenstraße. Z przodu, po prawej Neufeldsche Blechfabrik, od załomu w prawo dom nr 11, w którym była pensja (czerwona strzałka), podczas gdy w domu z tyłu, także z nr 11, w 1909 r mieszkała sama właścicielka, Anna Wirth. Na końcu fabryki, ponad szczytem pensji widać słabo wieżę ratusza. Po lewej stronie, między drzewami widać
szkołę Pestalozzischule.

 Zima 2004. Fotograf stał mniej więcej tam, gdzie jest koniec czerwonej strzałki, przy rozgałęzieniu Pestalozzistraße. Na prawo jeszcze kilka drzew z parku Bürger-Ressource dalej poczta. Wydeptana ścieżka w śniegu, to w przybliżeniu wcześniejsza Pestalozzistraße. Na zdjęciu poniżej kontynuacja zdjęcia z zimy. Wszystkie zdjęcia niżej wykonano w lipcu 2004. Lewo zdjęcie, mniej więcej przy niebieskim samochodzie, zaczynała się ulica Pestalozzistraße. Na prawo od budynku, wcześniejszej Neufeldschen Blechfabrik, było rozgałęzienie Pestalozzistraße, w kierunku Poststraße / szkoła Kaiserin Auguste-Viktoria-Schule.

Lewe zdjęcie wykonano z tego samego punktu, jak stare zdjęcie wyżej, z czerwoną strzałką. Na lewo, przy drzewach jest dzisiaj dobry rynek, byłe miejsce szkoły Pestalozzischule.

 Widok na ulicę Pfefferstraße, przed i po 1945 r, powyżej widok obecny.

 Wycinek ze starego planu miasta z 1785 roku. Zachód na tym planie jest na górze. Czerwona strzałka wskazuje Hundegasse. Na prawo, obok
strzałki jest Loża.

Długa, czerwona kreska na powyższym planie, na lewo od strzałki, wskazuje przebieg strumienia Hundebeeke do wschodniej zatoki jeziora Drużno, mniej więcej tam gdzie dzisiaj znajduje się nowy port. Nanoszony szlam doprowadził do zapiaszczenia tej zatoki. 13-tego sierpnia 1386 roku Wielki Mistrz zezwolił Elblążanom zmienić przebieg Hundebeeke do centrum miasta, dla publicznych ujęć wody. Później strumień znowu zmieniono i płynął on przez rów umocnień bezpośrednio za ogrodem Logengarten.

 Na powyższym planie Elbląga z roku 1839, strzałka wskazuje szpital „Elbinger Krankenstift”. Poniżej jest Loża i na prawo od niej pawilon. Dzisiaj stoi tutaj rosyjski czołg jako pomnik, pięknie, kolorowo wymalowany. Na dolnym wycinku planu z roku 1854, czerwona strzałka wskazuje na  Elbinger Krankenstift” i obok Lożę z pawilonem, blisko rowu miejskiego. Na planie tym wrysowano także poszczególne działki. Pensji Logenstraße nr 11 jeszcze nie ma ale 11a nad „e”. Po zasypaniu rowu miejskiego Logenstraße została poprowadzona do Sonnensstraße. Na planie tym można też rozpoznać, że Logenstraße za nr 11 rozgałęziała się na lewo do Sonnenstraße i na prawo prowadziła mała, ślepa uliczka do szpitala, później Pestalozzischule. Na starych planach miasta można zauważyć, że nie były orientowane według północy. Dolny plan wrysowałem na polski plan miasta. Mimo takiej samej podziałki widoczne są odchyłki, różne punkty charakterystyczne nie pokrywają się. Tak więc moje narysowane domy w
rzeczywistości mogły być kilka metrów dalej.

Domy i kamienice ulicy Logenstraße

 W powyższej tabeli znajdują się rodziny. Było wiele gospodarstw domowych jednoosobowych, w tym zadziwiająco wiele wdów. Duże różnice ilości mieszkańców w poszczególnych domach wskazują na przebudowy domów.

 Pestalozzi Str. 1 Dom prywatny z różnymi właścicielami

 Pestalozzi Str. 2 Dom prywatny z różnymi właścicielami

 Pestalozzi Str. 2a Dom prywatny z różnymi właścicielami od około 1867

 Pestalozzi Str. 2b Dom prywatny z różnymi właścicielami od około 1881

 Pestalozzi Str. 3 Po raz pierwszy wymieniony w 1445 r.

Proboszcz małego kościoła Św. Jakuba  przed Bramą Kowalską otrzymał od wdowy Katharine Molhusen w 1445 r sto marek, aby swój urząd przy
ołtarzu Braci Strzelców pełnił jeszcze pilniej niż dotychczas. Rok później otrzymał poprzez fundację barak z ogrodem w Hundegasse 3, jako  mieszkanie.

 W 1844 roku Dr Samuel Cohn na Logen Straße 3 urządził instalację wodoleczniczą dla bezpłatnego leczenia biednych, szczególnie cierpiących gorączkę, która dawała się wyleczyć wodą w kilka dni.

 Dr Samuel Cohn posiadał taką instalację również w Reimannsfelde.

 Cztery lata później, w 1848 nr 3 był prywatnym mieszkaniem rodzin Dorsch i Döring.

 Pestalozzi Str. 4 Loża.

 Od 25-ego lipca 1790 w domu tym działała Loża „Sankt Johannisloge Constantia zur gekrönten Eintracht im Orient zu Elbing“ , założona przez 28-ego października 1773 przez kupców Johanna Ross i Jacoba Wilhelma Prätoriusa. Dom był własnością brata Davida Szafranzki. Do domu tego należało około morgi ogrodu, w którym przedtem była gospoda. Po śmierci Szafrańskiego działka przeszła w 1804 roku za 5000 talarów na własność loży.    

Dom został rozbudowany i otrzymał wieżyczkę z zegarem. Działka była otoczona murem o wysokości 10 stóp (około 3 m) i niedostępna dla postronnych. W 1817 r, w ogrodzie został wybudowany mały pawilon. W 1828 roku dom został ponownie przebudowany i stał się najprzestronniejszym lokalem w mieście. Odbywały się w nim bale i koncerty. W Trzeciej Rzeszy loże zostały zabronione i rozwiązane a ulica Logen Straße została zmieniona na Pestalozzistraße. Poniżej Loża z ogrodem i pawilonem.

 Pestalozzi Str. 5

 W roku 1810 prezydent miasta Bax uruchamia na ulicy Logenstraße budowę nowego szpitala. W latach 1812 do 1813 teren ten jest wykorzystywany jako lazaret.

 Miasto przeznaczyło na szpital 6 000 talarów a prezydent Bax zebrał 4 000 talarów. Pomimo, że Napoleon już miasto złupił, kwaterując między 10 kwietnia a 18 grudnia 1812 roku 8 820 oficerów, 198 649 żołnierzy i 25 731 koni, znalazło się 138 fundatorów, którzy pokryli całkowite koszty „Elbląskiej Fundacji dla Chorych”. Będące w trudnej sytuacji finansowej miasto nie musiało dokładać obiecanych 6 000 talarów. Elbląg miał w tym czasie 18 000 mieszkańców i musiał zapłacić 900 000 talarów kosztów wojennych. W dniu 17 lipca 1819 Nadprezydent von Schön mógł wydać klucze do piwnicy a 8 sierpnia 1819 Superintendent Schreiber poświęcił gotową budowlę. Fundatorzy wydali na szpital 15 800 talarów (teren kosztował 2 100 talarów) i podarowali miastu Elbląg „Elbląską Fundację dla Chorych”. Później na terenie tym uruchomiono szkołę dla dzieci opóźnionych w rozwoju, najpierw dwie klasy a później poszerzono do siedmiu. W spisie schronisk Rzeszy z 1931 r szkoła Pestalozzischule jest wymieniona jako schronisko młodzieżowe z dwoma ogrzewanymi sypialniami, ogrzewaną salą dzienną i prysznicem. Była kawa, zupy i inna opieka. Gospodynią była Pani Newski a kierowniczką schroniska Pani Helene Arendt z ulicy Neue Gut Str. 8a. W 1944 w szkole urządzono ponownie lazaret a w 1945 został on spalony przez Rosjan. Obszerny artykuł o walkach w Elblągu napisał ostatni komendant Elbląga płk. D., na stronach 257 do 286 w książce „Die große Not”, ISDN 3-88378-010-3, w wydawnictwie Truso Münster.

 Logenstraße 6-10. Były to domy prywatne ze zmieniającymi się mieszkańcami. Około roku 1900 zostały one wyburzone. Na terenie zbudowano Blechfabrik Neufeldt, część budynku stoi do dzisiaj. Naprzeciwko, na terenie szkoły Pestalozzi i Loży, dzisiaj znajduje się rynek gdzie można kupić wszystko, owoce, warzywa, pieczywo, mięso, drogerię i sprzęt gospodarstwa domowego. Ja i Ilsa chętnie tutaj chodzimy na zakupy, sprzedawcy są uprzejmi i zawsze znajdzie się ktoś, kto mówi po niemiecku. Na rynku jest też czysto. W innym rogu, około 1900 r Pani … zbudowała pensję, która otrzymała nr domu 11, jak mały, stary dom. Prawdopodobnie na tej samej działce.

 Logenstraße 11a. Był to nowszy, wielorodzinny dom, który na przełomie wieku należał do kupca Johanna Schulza.

 Logenstraße 12. Był zamieszkiwany przez różne rodziny. W 1934 mieszkał tutaj emeryt Otto Hester, wcześniej drukarz w Gazecie Elbląskiej. Jego syn Bernhard pisał od 1952 r w Berlinie „Listy Elbląskie”.

 Logenstraße 13. Dom narożny na Pfefferstraße / Friedrich-Wilhelm-Platz został w 1915 r wyburzony dla poszerzenia Bürger – Ressource.