HOMMEL 

Artykuł z Pangritz-Kurier

 Nie tylko budowle naszego ojczystego miasta Elbing, wcześniejsze ulice i ich mieszkańcy, sklepy, muzea, kościoły itd. dają mi przyczynek do napisania artykułu, lecz także natura wokół. Piękne krajobrazy zachęcają mnie do spacerów w przeszłość ale i w teraźniejszość, ponieważ krajobrazy prawie nie uległy furii wojny.

 Dzisiaj chciałbym napisać o Kumieli, która przecinała nasze miasto tylko na wschodzie i w ciągu wieków straciła swoje właściwe zadanie: kiedyś napędzanie młynów i napełnianie fos miasta, dzisiaj jest tylko odprowadzeniem wód z Wysoczyzny Elbląskiej. Wcześniej był to szeroki system, który jednak stopniowo był zabudowywany i kanalizowany. Dzisiaj trzeba wziąć do ręki stare plany miasta aby zobaczyć, gdzie Kumiela przebiegała wcześniej.

 Ten trud sobie zadałem i zakupiłem mapy sięgające wieku XIII – XIV i porównałem z planami miasta z roku 1839, 1907, 1945 i obecnym. W 1994 roku przeszedłem wzdłuż Kumieli od Behrendshagen (Jagodnik) i Damerau (Dąbrowa) do ujścia przy moście kolejowym i stwierdziłem, że żaden most most na Kumieli nie został pod koniec wojny uszkodzony, natomiast niektóre mosty po 1945 zostały poszerzone. Tylko mały, drewniany most prowadzący od restauracji „Pulvergrund” do strzelnicy, zniknął tak jak restauracja. Zniknęły ogrody, które wcześniej dochodziły do Kumieli, wzdłuż potoku w parku biegnie wiele nowych dróżek.

 W zeszycie 3/ 95 zamieściłem plan tras w Bażantarni, na którym można dobrze rozpoznać, z ilu mniejszych strumieni, zjednoczonych od stawu Teichhof, składa się Kumiela. Na północ od Kolonii Pangritz (Zawada), małe strumienie tzw. Beeken, płynęły bezpośrednio do Elbląga lub tzw. Ostwinkel Zalewu Wiślanego, nie łącząc się z systemem Kumieli. Tak np. Hoppebeek w Kukucksgrund, który płynął ze Stolzenhof (Podgórze) i ujście miał przy Lärchwalde (Modrzewina), na południe od koszar saperów; tak samo Bohnkebeek, na obecnej granicy miasta, za Gr. Röbern (Rubno Wielkie), uchodzący przy Bollwerk.

 Pierwszy mały strumień, oznaczony na starych mapach jako „Hundebeek”, płynął z okolic Freiwalde, majątku  Wesseln, Stolzenmorgen (teren koszar, gdzie wcześniej było torfowisko) przebiegał przez Gr. Rosengarten aby później się rozwidlić. Część płynęła (jeszcze  otwarta do 1945) przez Süvernweg, Toeppenweg (za dworem Gustava Haritz), znikała w kanalizacji pod Königsberger Str. (ul. Królewiecka), Neuegutstraße (ul. Nowowiejska), Ilgnerstraße (ul. Andrzeja Struga), znowu na powierzchni między Sonnen- i Grünstraße (ul. Słoneczna i Kosynierów Gdyńskich), następnie przez Gärtnerei Brandt, Roonstraße (ul. Ratuszowa) do fosy miejskiej, tutaj znowu kawałek na powierzchni, a potem odcinek wzdłuż Hansastraße (ul. Powstańców Warszawskich) aby pod ziemią znaleźć ujście do fosy Ashoffsgraben; inne rozgałęzienie biegło równolegle do Innerer Mühlendamm (była fosa Nowego Miasta) aż do Sturmstraße (ul. Chmurna). Przy obecnym tylnym wejściu hotelu ELZAM (GROMADA), naszym wcześniejszym prezydium policji, jeszcze w 1839 roku znajdował się  most. Dalej pod hotelem Deutsches Haus do Gr. Hommelstraße (ul. Kumieli), która miała od niej nazwę. Tam gdzie za naszych czasów przebiegała Gr. Hommelstraße, elbląscy rolnicy mieli swoje stajnie, na południe od przebiegającej tam Kumieli. To skanalizowane ramię uchodziło do rzeki Elbląg, na północ od szkoły Agnes-Miegel-Schule (obecnie Muzeum).

 Na mapie z 1839 widać jeszcze dużą część starych fos miejskich, które po połączeniu obu miast, opasywały je jak gwiazda. Późniejszy Jungferndamm (ul. Panieńska) leżał nad taką wcześniejszą fosą. Strumień, połączony z Hundebeek, płynął z szańca w pobliżu kościoła Baptystów, poprzez Leichnammstraße (ul. Bożego Ciała). Wielu naszym czytelnikom, prawie zawsze wyschnięty strumień będzie znany dzięki mostkowi zwanemu „Schweinbrücke”, który prowadził nad nim.

 Przede mną leżą cztery przewodniki po mieście z lat 1910 do 1930. Autorem pierwszej książki jest prof. Dorr (1910), z której przedstawimy w oryginale tylko krótki artykuł, kolejny artykuł jest z roku 1924 – autor współrektor Grundmann, z roku 1925 artykuł prof. Baselera i z 1930 roku nauczyciela ze szkoły Truso, znanego wielu czytelnikom, Emila Krügera. Mimo niebezpieczeństwa powtarzania się informacji w poszczególnych artykułach, przedstawione są bez skrótów, zgodnie z oryginałem.

Hans Preuß

ZASILANIE WODNE

Prof. Dorr, 1910 

Wkrótce po założeniu miasta, od Kumieli, a dokładniej od tzw. Jungschulzenteich przy Kl. Röbern, wyprowadzono kanał do zamku i miasta, dla napełnienia fos wodą, założenia młynów i zapewnienia wody do użytku domowego. Kanał ten jest wspomniany już przy świadectwie założenia Szpitala Św. Ducha, z roku 1242, pod nazwą „Paute”. W roku 1275 mistrz krajowy Conrad von Thierberg zezwala obywatelom Elbląga na założenie wewnątrz murów miasta wodociągu od Kumieli. Używanie wody z tego kanału z czasem zakończyło się, ponieważ wszystkie zarządzenia władz nie zapobiegły jej zanieczyszczeniu.

KUMIELA

Współrektor Grundmann, 1924 

W lesie Rakauer Walde, około 11 km od Elbląga, znajdują się dwa stawy, nowy i stary. Zasilane są wodą spływającą ze wzniesień i przez wiele źródełek. Odpływem z tych stawów jest Kumiela. Z powodu wysokiego położenia swoich źródeł, ma duży spadek i mimo, że jest mała dzięki silnemu prądowi może być zwana rzeczką. Kumiela przybiera na wiosnę, w okresie topnienia śniegu i w innych porach roku, w razie utrzymujących się dużych opadów. Aby zaoszczędzić część jej bogactwa w porach gdy dopływ jest niewielki, jedną milę od miasta, w lesie pod Behrendshagen, zbudowano w latach 1642-1645 staw. Przyjmuje on jeszcze kilka małych strumieni i z tego powodu nazywany jest Geizhals (sknera). To zaporowe jeziorko jest zbiornikiem regulacyjnym Kumieli. W swoim średnim biegu, który zaczyna się tutaj, zabiera ze sobą jeszcze liczne, większe i mniejsze dopływy z obfitującego w nie lasu w Behrendshagen i wzgórz pod Damerau i Königshagen. Dzięki temu jest w stanie napędzać dziewięć młynów wodnych. Są to mianowicie: Talmühle, Kupferhammer, Ölmühle, Wesselermühle i Strauchmühle poza miastem i w mieście Scheedermühle, Notsackmühle, Obermühle i Untermühle. W okresach obfitości wody, młyny te gromadzą ją w stawach młyńskich. Najczęściej dla napełnienia stawu, tamą można zagrodzić tylko część wąwozu, który Kumiela sobie wypłukała. Wcześniej Kumiela oprócz wymienionych młynów napędzała jeszcze młot kuźniczy w odlewni oraz młyn papierniczy i młyn foluszniczy. Obecnie już one nie istnieją. Wąwozy nad Kumielą należą do najpiękniejszych części okolic Elbląga. Warty zobaczenia jest Wąwóz Damarauer, zamknięty olbrzymią tamą, przez który prowadzi wygodna szosa (wspaniałe echo pod mostem). Pod Albersteg, Kumiela wychodzi z lasu, aby po krótkim biegu pod Teichhof połączyć się z Silberbach (Srebrny Potok), zwykle zwanym „Damarauer Hommel”, który ma swoje źródło na Wysoczyźnie pod Milejewem i szumiąc oraz pieniąc się płynie przez Bażantarnię jak prawdziwy górski potok. W Oberteich oba porywcze strumienie zbierają siły aby razem napędzać Strauchmühle. Nadmiar spada poprzez jaz do stawu dolnego, ten jest jednak tak zapiaszczony, że przez większość roku wygląda jak bagnista łąka. Staw dolny jest oddzielony od wąwozu Kumieli, który tutaj zwany jest Pulvergrund, przez wielką tamę. Stąd woda Kumieli jest prowadzona kanałem idącym przy górnej krawędzi wąwozu, do czterech młynów położonych w mieście. Kanał ten płynie w dużych rurach, pod ziemią wzdłuż Äußerer Mühlendamm. W mieście rozdziela się na kilka rozgałęzień i kiedyś zasilał fosy miasta i zamku jak i 67 otwartych oraz 38 zamkniętych studni Starego i Nowego Miasta, aby na koniec ujść do rzeki Elbląg w kilku miejscach. To skanalizowane ramię prowadzi jednak tylko część wody „starej Kumieli”. Gdzie jest reszta? Na zaporze dolnego stawu zbudowano silny, murowany jaz. Gdy po długotrwałych opadach lub po stopnieniu śniegów woda w Kumieli podnosi się tak,
że kanał młyński jej nie mieści, osiąga krawędź jazu i przelewa się przez niego do wąwozu Pulvengrund. Jaz ten zwany jest „der Große  Überfall” (wielki przelew), w przeciwieństwie do mniejszego między górnym i dolnym stawem. Ilość wody z wielkiego przelewu jest często dość znacząca. Na szerokości 7 m mknie z szybkością strzały po pochyłej powierzchni jazu i spada pionowo w dół 7 m. W zimie spadające masy wody zamarzają, tworząc wspaniałe lodowe piramidy i sople, upiększając widok wodospadu na wiosnę. Woda przeciska się między nimi, napełniając powietrze pyłem, którego cząstki świecą w słońcu kolorami tęczy. Poniżej strumień wody rozchlapuje się i pieni na licznych granitowych blokach, podobnie jak w górach. Ten odcinek Kumieli zwany „starą” lub „dziką Kumielą”, płynie wzdłuż wschodniej granicy miasta, na dalszym odcinku gdzie brzegi stają płaskie jest ujarzmiony i uchodzi do do rzeki Elbląg niedaleko mostu kolejowego. Dzika Kumiela potwierdziła w roku 1888 prawdziwość swojej nazwy, gdy przerwała tamę na Pulvergrund i runęła na nisko położone domy i ogrody Zahlerstraße (ul. Związku Jaszczurczego, Neonowa), Ackerstraße (ul. Widok) i Holländer Chaussee (ul. Grunwaldzka). Wyrządziła tam wielkie szkody. Naprawa rozerwanej tamy, z której pozostały dość ciekawe piramidy ziemi, kosztowała wiele wysiłku i pieniędzy.

KUMIELA

Prof. Baseler, 1925 

Kumiela jest rzeczką, którą stworzyła romantyczny wąwóz w Bażantarni. Odgrywa rolę już w najstarszej historii Elbląga. Nad jej brzegiem, w roku 1273 pod Liefahrtsmühle została częściowo spalona, częściowo wycięta w pień pewna liczba mieszczan elbląskich z burmistrzem tak, że woda w rzece była czerwona przez trzy dni. Kumiela powstaje z dwóch strumieni: Behrendshagener Hommel, który swoje wody zbiera z Wąwozu Behrendshagen oraz stawów Rakauer Teichen, oraz ze strumienia Damerauer Hommel, który wypływa na wschód od Königshagen i aż do Damerau biegnie równolegle do Königsberger Chaussee. Następnie skręca na południe, później na zachód przepływając przez wąwóz w Bażantarni i przy restauracji Vogelsang wypływa na płaski teren. Przed Teichhof łączy się z Behrendshagener Hommel. Bliżej miasta, kanał wyprowadzony z Kumieli napędza młyny na Äußerer Mühlendamm a jego woda już za czasów Zakonu została poprowadzona przez miasto podziemnymi kanałami.

KUMIELA

Emil Krüger, 1930 

Kumielę (Hommel) wcześniej nazywano Hummel (trzmiel). Niezwykła nazwa dla rzeczki. Jak doszło do dania jej takiej nazwy? Czy z powodu jej szybkiego biegu? Trzmiel nie biega szybko lecz latając jest szybki. Niekiedy owad ten jest rzeczywiście dziki i natarczywy. Czy Kumiela nie jest czasem taka? Wiemy: w roku 1888 przerwała grubą tamę, zerwała mosty i runęła na nisko położone domy i ogrody na Zahlerstraße (ul. Związku Jaszczurczego, Neonowa), Ackerstraße (ul. Widok), Holländer Chaussee (ul. Grunwaldzka) i Marienburgerdamm (ul. Malborska), wyrządzając wielkie szkody, Podobnie zachowała się w latach 1924 i 1925. W starych czasach prawie nie zachowywała się inaczej.

Z jakiego powodu bywa tak dzika i natarczywa? Jej wody pochodzą z najwyższej części Wysoczyzny Elbląskiej. Jej oba źródła, stary i nowy staw w lesie Rakauer Wald, leżą ponad 150 m nad poziomem rzeki Elbląg, do której uchodzi. Z takiej wysokości spada na odcinku liczącym około tuzin kilometrów.

Wiadomo jaki jest człowiek: stara się wszystko sobie podporządkować. Także moc Kumieli wykorzystywał i wykorzystuje na swoją korzyść. Najpierw opanował dzikość. W wypłukanych przez nią wąwozach, usypał tamy. Przez to powstały stawy, które oddają wodę według potrzeb człowieka. W latach 1642 do 1645 powstał sztuczny zbiornik, który zbiera odpływ starego i nowego stawu oraz kilku innych strumieni. Wcześniej zbiornik ten nazywał się Vielfraß. Dzisiaj zwie się go Geizhals (dosłownie sknera, obecna nazwa Goplanica), ponieważ przy oddawaniu wody niekiedy jest skąpcem.

W roku 1646 było 14 stawów na Kumieli, w roku 1741 tylko 7. Żyło w nich wtedy wiele ryb, przede wszystkim karpi. 

Dzisiaj wodę z Kumieli wykorzystuje się głównie do mielenia zboża w ośmiu młynach: Talmühle, Kupferhammer, Wesseler-, Strauch-. Scheder-. Notsack-, Ober- i Untermühle. Wcześniej oprócz młynów zboża napędzane były młoty kuźni, przy której wytapiano żelazo, młyn papierni oraz młyn foluszniczy.

Bardzo ciekawy jest dolny bieg Kumieli. Po tym jak od Teichhof łączy się z  Silberbach, który pędzi przez Bażantarnię i zwana jest także Damerauer Hommel, wpływa do Oberteich, z którego korzysta Strauchmühle. Następnie spada przez jaz i udaje się do Unterteich. Z biegiem czasu osadziła tutaj duże ilości piasku. Ponieważ w okresie letnim miejsce to jest odwiedzane przez wielu elblążan, którzy się tutaj opalają i kąpią, zwane jest Klein-Kahlberg (Mała Krynica). Na południe od Unterteich znajduje się Pulvergrund, zwany tak od prochu, z którego od wielu lat korzystali tutaj elbląscy bracia kurkowi. Odtąd Kumiela jest zagrodzona długą tamą. Część wody płynie kanałem, który ciągnie się na północ od Grund, następnie skręca na południe i biegnie wzdłuż Äußerer Mühlendamm, gdzie zasila młyny Scheeder-, Notsack-, Ober- i Untermühle. Poniżej Notsackmühle kanał składa się z dużych rur, leżących pod ziemią. Rozdziela się następnie na kilka kanałów, które wodę z Kumieli doprowadzają do Elbląga. Wcześniej zasilały fosy miasta i zamku oraz wiele otwartych i zamkniętych studni, z których elblążanie pokrywali część zapotrzebowania na wodę. Część wód Kumieli, która nie mieści się w kanale, spada do Pulvergrund i płynie obok nowego Kościoła Św. Anny, Kościoła Św. Marii, szpitala diakonicznego, Urzędu Rady Krajowej i kolonii Trettinkenhof i na koniec wlewa się do rzeki Elbląg, przy moście kolejowym. Ta część Kumieli nazywa się Starą lub Dziką. Nad nią przechodzą mosty w ciągu ulic Bergstraße (ul. Górnośląska) i Blumenstraße (ul. Kwiatowa), most Branderburger Brücke na Annenplatz (Piotra Ściegiennego), most Holländer Brücke i most przy Trettinkenhof. 

Nie tylko po roztopach na wiosnę ale i po długotrwałych deszczach, spokojnie płynąca Kumiela mogą stać się rwącą rzeczką. Nasze zdjęcie z 25.08.1924 pokazuje Gr. Zahlerstraße (ul. Związku Jaszczurczego), za drzewem dom narożny Talstr. 1 (ul. Stanisława Wyspiańskiego), ze sklepem kupca Kothz; skośnie na przeciwko, na rogu Karlstraße (ul. Michała Bałuckiego) był sklep mięsny Hermanna Haupta.

Powyżej zdjęcie Marienburger Damm (ul. Malborska), również wykonane 25.08.1924, z dużym domem narożnym Roßwiesenstraße (ul. Zagonowa), po lewej róg Komnickstraße (ul. Fabryczna). Tutaj wcześniej kończył się Innerer Marienburger Damm i zaczynał Äußerer Marienburger Damm, do czego zaliczyła się późniejsza Komnickstraße. Na zdjęciu widać dwa samochody transportowe policji z łodzią a po prawej wóz cyrkowy, którego namiot można rozpoznać po prawej.

 Jeszcze raz Marienburger Damm (ul. Malborska) z 25.08.1924. Na prawo od narożnego domu Roßwiesenstraße (ul. Zagonowa) musiał być sklep
mięsny „Dombrowski” (nr 47 ?). W tym dniu cała dzielnica Elbląga była pod wodą.

Reprodukcje udostępnił nam Heinz Wosmann.

 25. sierpnia 1924 spokojna Kumiela stała się rwącą rzeczką, która zalała całe dzielnice miasta i wyrządziła wielkie szkody. Tutaj zdjęcie wielkiej wody pod Kupferhammer.

 Gr. Zahlerstraße (ul. Związku Jaszczurczego) pod wodą.

 Przy Holländer Tor – po lewej knajpa Becht’a, po prawej Urząd Rady Krajowej. Elblążanie korzystali wtedy z łódek. W tle widać Fabrykę Lokomotyw Schichau, Trettinkenhof.

 Johannistraße (ul. 3-Maja) pod wodą 25.08.1924. W tle stary Urząd Rady Krajowej przy Holländer Tor. Po lewej ogrodzenie podwórza Kościoła Johanniskirche, Gminy Trzech Króli. Poza domem z wykuszami, wejście na ulicę Petristraße (ul. Oboźna).

Nasza ojczyzna dzisiaj. Most nad Kumielą prowadzący na Talstraße.

Ostatni dom na Feldstraße (ul. Polna) przed Kumielą. Po lewej można rozpoznać resztę Schrebegärten. 

***