Miasto Elbląg ma bogatą tradycję warzenia piwa. Na początku XIV wieku, według Lockemann’a, w Elblągu było ponad 150 browarów. Do roku 1828 browarnictwo było regulowane i nadzorowane przez cech słodowników i browarników.
W kościele parafialnym Starego Miasta, pod wezwaniem Św. Mikołaja, postawiono w XVI wieku ołtarz słodowników i browarników i był nawet ołtarz roznosicieli piwa.
Tutaj czcigodni słodownicy mieli od 1713 do 1809 r. swój dom cechowy. W domu tym, w czerwcu 1626 mieszkał szwedzki król Gustav Adolf.
Odrestaurowane w 1938 r. domy sklepu Kusch & Ilgner na Heilige-Geist-Straße 22 – 17. Drugi budynek z prawej jest byłym domem cechu słodowników (nr 18).
Targ piwny – Schempermarkt – na Heilige Geiststraße.
Miedzioryt F. Hampe z roku 1759
Na Schempermarkt sprzedawano tzw Schemperbier.
W momencie przejęcia przez Prusy, w 1772 roku, na Starym Mieście było 147 uprawnień do warzenia piwa a w Nowym Mieście 12.
W 1828 zostały one rozwiązane.
Wszystkie słodownie i także kilka innych domów, od wieków miały połączenia podziemnymi rurami z kanałami Kumieli i do produkcji piwa stosowano jej wodę. M.G. Fuchs powiedział: „Chociaż jest to woda źródlana, to na swojej długiej drodze do miasta, zanim dostanie się do studni, traci gaz kwasu węglowego, który czyni wodę twardą i dlatego znakomicie nadaje się do warzenia piwa i gotowania.”
„Na początku Biedermeier wystąpił duży spadek spożycia brązowego płynu, ponieważ szczególnie w mieście pije się dużo innych napojów, konsumuje się mniej piwa niż poprzednio. Szkoda zdrowego, odżywczego i wzmacniającego napoju, który Lichtenberg słusznie nazywa płynnym chlebem.”
Dzięki unieważnieniu uprawnień do samodzielnego warzenia piwa, od roku 1829 mógł nastąpić wzrost jego przemysłowej produkcji.
Elbląskie browary
Elbinger
Actien-Brauerei „Englisch Garten” Ziesestr. 71 1872
do 1880
Brauerei
Englisch Brunnen (AG)
do 1945
Brennerei
u. Brauerei J.A. Bolt Herrenstr. 7 1829 do 1858
Brauerei
Arthur Lindener Dienerstr. 1/3 do 1904
Brauerei
Maschke & Pfeiffer Hl. Leichnnam Str 1790 do ?
Brauerei
Hermann Regier do 1890
Brauerei
M. Regier Wwe. do 1898
Brauerei
H. Regier (Inh. Hermann & Georg Regier) do 1920
–
później jako gorzelnia i fabryka likieru
Schloßbrauerei,
August van Roy Königsberger Str. 1830 do 1890
Schloßbrauerei,
Georg van Roy Róg Bleicherstr. do 1900
Schloßbrauerei,
Daniel van Roy do 1905
–
później jako gorzelnia
Brauerei
Theodor Schneider Wollstr. 1 do 1890
Brauerei
Emma Schneider Wwe. do 1895
Brauerei
Carl Fr. Wilh. Pankrath Heilig-Geist-Str. 3 do 1860
Brauerei
A. Linker do 1880
Brauerei
E. Berendt do 1890
Brauerei
E. Berendt (wł. wdowa Berendt) do 1895
Brauerei
Otto Jeromin do 1910
Brauerei
Rudolf Ullrich do 1924
Brauerei
Gustav Preuß Kreutzstr. 16 1885 do 1920
Brauerei
G. Preuß (wł. rodzeństwo Preuß) do 1932
Brauerei
Rudolf Ullrich do 1936
Brauerei
Rudolf Ullrich GmbH do 1945
Brauerei
A. Wiebe Königsbergerstr. 1 1865 do ?
Brauerei
Joh. Wiebe do 1888
Brauerei
Arnold Wiebe do 1920
–
później gorzelnia
Brauerei
Hermann Wiebe Herrenstr. 40 1865 do 1912
Brauerei
H. Wiebe (wł. Richard Conrad) do 1920
–
później jako gorzelnia
Brauerei
Heinrich Wölcke Sonnenstr. 3 do 1865
Brauerei G. Preuß / Brauerei Rudolf Ullrich
Kreuzstraße 14-16
Browar został założony w 1885 r. przez Gustawa Preuß’a.
W 1927 r. właścicielami są spadkobiercy Preuß’a i Ullrich’a.
Produkcja odbywała się w podwójnej parowej warzelni z 15 centnarami zasypu. Poza tym używano szereg maszyn, jak np. chłodziarkę Linde, maszyny do czyszczenia i napełniania butelek. Browar posiadał własną kotłownię dla produkcji pary oraz dział silników elektrycznych jak i słodownię, która została wyłączona z ruchu. Piwo dostarczono przy pomocy 4 zaprzęgów i jednej ciężarówki.
Oprócz piw o wysokiej i niskiej zawartości alkoholu produkowano także napoje bezalkoholowe. Produkty uboczne jak piwne wysłodki były sprzedawane.
Browar miał teren obejmujący 40,3 ha z tego zabudowane było 30,79 ha. Poza tym posiadał filię w Malborku (Speichergasse 18).
W 1927 roku browar zatrudniał 29 osób.
Etykiety około roku 1930
Browar „Englisch Brunnen Elbing”
w 1910 r. na Kastanien-Allee, później Ziesestraße, obecnie Brauereistraße
Sztych z firmowym budynkiem browaru na jubileusz w roku 1930
Browar był największą firmą tego rodzaju w Prusach Zachodnich. Nazwa pochodzi z czasów filii angielskiej firmy handlowej w XVI wieku. Jak mówi kronika, Anglicy na miejscu gdzie stoi browar odkryli około 1580 roku znakomitą wodę, która w najgorętsze dni miała temperaturę nie więcej niż 7 stopni.
Często chodzili do tego źródła najczystszej wody pitnej, bo dzięki jemu położeniu, mogli również obserwować wchodzące i wychodzące statki,. Dlatego źródło pięknie obudowali kamieniem, założyli tarasy a teren wokół obsadzili lipami. Od Anglików, źródło otrzymało nazwę „Der englische Brunnen”.
Burmistrz Michael Sieffert w 1641 roku nabył pięć i pół chełmskiej morgi terenu wokół jako dziedziczną dzierżawę i postawił na nim dom z ogrodem. W zapisie Rady Miasta dla dzierżawcy jednoznacznie określono warunek, „że każdy ma mieć dostęp do angielskiego źródła i może korzystać z jego wody”.
Później okazało się, że woda przefiltrowana przez piasek znakomicie nadaje się do warzenia piwa. Potem jak na tym terenie długo istniała fabryka lnu i wełny August Kompatzki & Co., w roku 1872 przy starym źródle powstała „Elbinger Aktien-Brauerei”. Spółka akcyjna nabyła również browar znajdujący się w Weingrundforst i przebudowała znajdującą się tam słodownię.
Jednakże 8 lat po założeniu spółki, 4. stycznia 1880 doszło do jej rozwiązania.
Nadzieje akcjonariuszy nie spełniły się. Ludzie od pieniędzy nie kwapili się z pożyczaniem. Mimo tego, myśl o przemysłowym wykorzystaniu świetnej wody z Englisch Brunnen istniała dalej. Już 6 tygodni później, 16. lutego 1880 roku założono nową spółkę, która aby wykorzystać sławę starego źródła, nazwała się „Brauerei Englisch Brunnen”. Jej celem było: prowadzenie browaru i związanych z nim zakładów pomocniczych oraz
sklepów wszelkiego rodzaju.
Słodownia nie pozostała na stałe w Weingrundforst; zakład musiał się zcentralizować w Englisch Brunnen. Dlatego w 1892 roku słodownia została sprzedana właścicielowi mleczarni, panu Schroeder.
Englisch Brunnen, który według planu miasta z 1910 roku znajdował się przy Kastanien-Allee (później zwaną Ziesestraße a dzisiaj Brauereistraße), został kilkakrotnie powiększony, przebudowany, wyposażony w najlepsze, najnowsze i wypróbowane urządzenia, z których wymienić należy instalację do produkcji drożdży, laboratorium zakładowe, słodownię, automatyczne podawanie węgla opałowego, automatyczne czyszczenie beczek, automatyczne napełnianie beczek, suszenie wysłodków, śrutownię wysłodków, duże zbiorniki w piwnicach.
Teraz browar mógł produkować do 250.000 hl piwa.
Instalacja
Zbudowano mamucią pompownię, która mogła podawać ze źródła 750 l wody na minutę. Aby chronić klientów w latach ubogich w lód, browar otrzymał wytwórnię sztucznego lodu.
Poprzez własne tory, zakład miał połączenie z Koleją Nad Zalewem i wielką siecią niemieckich kolei. Jak widać na zdjęciu z przodu, lokomotywa Kolei Nad Zalewem ciągnie wagony browaru po zakładowych torach. Zakupiono własne wagony chłodnicze dla wysyłki piwa.
Ten dwuosiowy wagon chłodnia dla piwa został zbudowany w 1916 r. przez fabrykę wagonów Rastatt dla browaru Englisch Brunnen w Elblągu. Nosi numer 600028P, miał ładowność 15.000 kg, masę własną 11.9800 kg. Rozstaw osi 4,8 m. Ile wagonów tego rodzaju zbudowano dla elbląskiego browaru, nie udało się ustalić.
Poza tym browar miał do dyspozycji transport ciężarówkami. Na miejsce przeznaczenia transportowano nimi beczki i skrzynki z butelkami.
Zdjęcie wykonał fotograf zakładowy. Pochodzi z jubileuszowego kalendarza „700 lat Elbląga” z roku 1937 i przedstawia ciężarówkę firmy Büssing-NAG.
Filie w Olsztynie, Gdańsku, Tczewie, Malborku, Grudziądzu, Toruniu, Bydgoszczy, Tilit jak i liczne hurtownie oraz pojedynczy odbiorcy w Prusach Zachodnich i Wschodnich zajmowali się zbytem piwa. Częściowo po szynach, częściowo na ciężarówkach.
Pierwszy rok działalności browaru dał wynik jeszcze poniżej 5000 hl. Do roku 1915 produkcja piwa wzrosła osiemnaście razy. Duże zasługi dla rozkwitu firmy wnieśli szczególnie dyrektorzy Max Hardt (zmarł w 1905 r.) i Robert Sy (przeszedł na emeryturę w 1909 r.). Zakładem następnie kierowali kolejno dyrektor Johannes Adischkewitz, dyr. Georg Deppe i kierownik zakładu Alexander Müller. Pan Adischkewitz pracował w Englisch Brunnen już od 1987 r., w 1905 r. otrzymał prokurę i kierował firmą w latach 1908 – 1945.
Układ wersalski wpłynął niekorzystnie na Englisch Brunnen. Rynki zbytu w zachodnich częściach Prus Zachodnich zostały utracone z powodu korytarza i Wolnego Miasta Gdańska. Produkcja piwa spadła do 34.000 hl a więc poniżej produkcji z 1909 roku. Ale dzięki odpowiedniej polityce firmy i dobrym produktom stworzono nowe rynki. Były one we wschodniej i południowej części Prus Wschodnich jak i po drugiej stronie korytarza, na Pomorzu i także w Berlinie.
Wielkość
produkcji:
1897 / 1898: 48.625
1898 / 1899: 51.960
1899 / 1900: 53.975
1900 / 1901: 58.424
1901 / 1902: 52.406
1902 / 1903: 50.248
1903 / 1904: 45.848
1904 / 1905: 45.742
1905 / 1906: 47.702
1906 / 1907: ok. 50.000
1907 / 1908: 50.000
W 1923 r. zaczęto napełnianie butelek i także produkcję wody mineralnej oraz lemoniady.
W wielkich piwnicach Englisch Brunnen, w których temperatura jest około zera, w wielkich beczkach oraz zbiornikach aluminiowych i stalowych, z których niektóre mają nawet pojemność 400 hl, utrzymywany jest stały magazyn 20.000 hl piwa. Chłodzenie magazynów i innych pomieszczeń uzyskiwane jest dzięki instalacjom, podczas gdy potrzebny prawdziwy lód zimą uzyskiwany jest ze stawu liczącego 9000 metrów kwadratowych, znajdującego się na działce browaru, liczącej 70 pruskich mórg. Staw zwany był „Mönchswiesenteich“, wcześniej także „Karpfenteich“.
Pracownicy mieli piłę z napędem spalinowym na stalowych łyżwach, którą cięli podłużne tafle lodu i długimi pikami przesuwali pod taśmociąg. Mocnymi uderzeniami rozbijali bryły lodu na kawałki aby wprowadzić je na taśmociąg. Na górze, przy taśmie stały furmanki, najczęściej chłopi lub firmy transportowe pracujące na umowie z browarem. Kawałki lody z wielkim hałasem spadały do skrzyń. Pod taśmą wisiał kosz z żarzącym się koksem, który wypromieniowywał swoje ciepło aby taśmociąg ze swoim spiczastym hakiem nie zamarzł, ponieważ na dolnym końcu, przy odbiorze lodu, musiał przechodzić przez lodowatą wodę.
Reklama z roku 1927
Browar Englisch Brunnen miał około 1930 roku kapitał zakładowy 1.100.000 marek. Urzędników i robotników około 180. W 1927 było około 150.
Latem 1848 roku dwór Bürgerhof „Englischer Brunnen” został przebudowany na restaurację, do której chętnie chodzono na ogrodowe koncerty. Restauracja leży w bezpośredniej bliskości browaru. Kartka poniżej została ostemplowana 2.10.1929. Wtedy właściciel nazywał się H. Neumann. Dyrektor Johannes Adischkewitz z browaru Englisch Brunnen każdego roku, w połowie grudnia organizował w tym lokalu święta dla pracowników z rodzinami. Kochany „Adi” z browaru, jak był nazywany przez swoich ludzi, uczynił wiele dobrego dla swojego zakładu i pracowników. Browar miał nawet swoje stowarzyszenie śpiewacze i strzeleckie.
W 1916 roku spółka zakupiła Ordensbrauerei Marienberg, w 1918 Alt-Danziger Rodenacker Brauerei i Fischer Brauerei w Gdańsku, do której należało wiele działek, jak i browar Bartnikowski & Eschholz w Löbau oraz browar Hammermühle w Marienwerder. Wszystkie browary zostały zamknięte a działki sprzedane.
Rocznie przerabiano około 40.000 centnarów jęczmienia browarnego i około 500 centnarów chmielu. Chmiel sprowadzano z Bawarii i Böhmen (Bohemia – Czechy). Mimo własnego połączenia kolejowego i samochodów dla transportu w mieście i poza, około 1930 browar posiadał jeszcze ponad 30 koni.
Produkowano następujące produkty:
Deutsch Pilsener
Deutsch Porter
Exportbier dunkel
Hellbayrisch Lagerbier
Malzbier (Caramel)
Dunkel Einfachbier süß
Weißbier
Wysokoprocentowy Bockbier-Starkbier
Produkowano także Selters (woda mineralna), lemoniadę, wodę źródlaną i jako artykuły uboczne lody, słód i środki odżywcze. Produkty uboczne pozostałe z warzenia piwa, również sprzedawano.
W 1927 mistrzem browarniczym był Alexander Müller a mistrzem słodowniczym „Obermälzer” Zimmermann.
Browar Englisch Brunnen miał w pięknym kąpielisku morskim Kahlberg, obok Molkerei Schroeder przy Walfischmole, zwanym także Aktienmole, Seglermole albo Große Mole, jednopiętrowy dom. Stamtąd w miesiącach dostarczano piwo i napoje orzeźwiające do wszystkich hoteli, restauracji i pensjonatów jak i sąsiednich miejscowości. Także hala przy wspaniałej promenadzie nad plażą była zaopatrywana i miała wielkie obroty, szczególnie w sezonie. Już wiosną rozpoczynały się w Elblągu przygotowania do ponownego otwarcia filii w Krynicy, po zimowej przerwie.
Na tej widokówce z 30.9.1940 z Krynicy, widać restaurację mleczarni Schroeter (po prawej a po lewej część budynku browaru Englisch Brunnen.
Powiększony fragment powyższej widokówki
Zadbany dom browaru Englisch Brunnen stał bezpośrednio przy granicy ogrodu restauracji Molkerei Schroeder. Na parterze był zakład ślusarski, gdzie produkowano także lody dla krynickich klientów. Obok było biuro pani Saute, która zarządzała i kierowała filią. Po lewej był wjazd na podwórko, po prawej stajnia dla koni. Z tyłu, w rogu była piwnica na lody, z grubo zaszronionymi rurami.
Na pierwszym piętrze było kilka pokoi gościnnych dla personelu browaru, którzy latem chcieli spędzić urlop w Krynicy a w Liep do dyspozycji był dodatkowo dom wczasowy, należący do firmy. Na piętrze znajdowały się do tego pokoje dla zatrudnionych (woźnica, ślusarz i dwie pracownice), z widokiem na ogród lokalu Schroedera. Była tam również większa kuchnia do ogólnego użytkowania.
Molo Zedler z Hotelem Kahlberg, w tle dom, który należał do Browaru.
Reklama piwa z pisma „700 lat Elbląga” (1937)
Kartka z browarem Englisch Brunnen, ostemplowana 14.5.1901. Z przodu widać lokomotywę Kolej Nad Zalewem.
Akcja z roku 1928
***