Źródło: Pangritz-Kurier

Hindenburgstraße, do ok. 1920 Äußerer Georgendamm

(ul. gen. Bema)

Przez całe istnienie naszego Kuriera pisaliśmy o wielu elbląskich ulicach Starego i Nowego Miasta oraz jego przedmieściach – Kolonii Pangritz, Eichwalder Weg itd.
Niektórym poświęcone były nawet zeszyty specjalne, ale jeszcze nigdy o Hindenburgstraße, wcześniejszej Äußerer Georgendamm. Obok Tannenberg-Allee, ex.
Holländer Chaussee, była to druga ulica wyjazdowa w kierunku wschodnim, na Dambitzen, Műhlhausen itd.

Większość domów po stronie południowej ulicy została zbudowana dopiero po Pierwszej Wojnie, jak np. wielki zespół mieszkalny między Hommelbrűcke i Hochmeisterstraße oraz wszystkie domy między Truso- i Comenius- późniejszej Langemarkstraße. Zniszczony został tylko duży zespół, wszystkie inne domy po tej stronie przeżyły wojnę, w przeciwieństwie do strony północnej, tutaj brakuje większości domów za mleczarnią Schroeter aż do Wittenfeldstraße. Między innymi gospody Franza Schmidt’a (nr 13) i przedszkola (nr 15) znanego już na przełomie wieku, które wtedy nazywało się jeszcze „Kinderbewahranstalt” (przechowalnia dzieci). Dzisiaj jest tam straż pożarna, o której już pisaliśmy.

Pochodzący z XIII wieku, późniejszy ewangelicki Kościół Szpitalny Św. Jerzego jest najstarszym budynkiem na Äußerer Georgendamm.

Äußerer Georgendamm

Po raz pierwszy ulica ta jest wymieniana w 1866 r. w spisie mieszkańców miasta Elbląga, będąc jeszcze wolnym terenem należącym do Neustädter Feld, wraz z
czterema budynkami (prawdopodobnie właściciele gruntów), które nie miały jeszcze numerów, ponieważ ich domostwa leżały dalej od ulicy. Pierwszą budowlą
była kaplica Św. Jerzego , która jest wymieniana razem ze szpitalem już w 1347 r. Przy pierwszym nadawaniu numerów były tylko numery 1 – 4, po stronie południowej, czwórką był cmentarz gminy Trzech Króli przy Baumschulenweg, dokąd sięgała ulica.

Kiedy rozpoczęła się zabudowa strony północnej, można tylko przypuszczać. W 1881 r. było 27 domów. Od Weingarten rozpoczynało się od nr 5, do Hommel nr 27.

W 1887 r. wszystkie domy Elbląga mają numery trzy albo cztery pozycyjne, wtedy Äußerer Georgendamm miał 14.13, 14.15 itd.

Od 1894 r. prawdopodobnie ulubiona miejsce na zamieszkanie. Między innymi mieszkali tutaj radca handlowy Friedr. Räuber, dyrektor fabryki papierosów Pamperin (nr 6) a w 1896 r. dyrektor Ernst Boch (25a), radca handlowy Selver nowo zbudowanej firmy „Elbinger Messingwerk”, walcownia miedzi i produkcja drutu (siedzibą główną firmy Selver było Honnef albo Bonn).

W 1906 r. po stronie południowej ciągle były tylko cztery numery. Stary szpital, który stał po stronie wschodniej kościoła został wyburzony i zastąpiony nowym (po stronie zachodniej) w latach 1863/64, który stoi jeszcze dzisiaj. W 1910 r. jest wymieniony jako nr 4. Cmentarz był wtedy pod nr 4a.

Teraz rozpoczynamy w kierunku miasta, przy późniejszym rogu Yorkstraße, od nr 5, od 1908r. zwanego Etablissement „Tivoli”. Jego właściciele, albo gospodarze: 1900/02 Hermann Grimm, 1904/06 Franz Norgall (później min. Dzierżawca „Alte Welt”), 1908/10 Franz Hahn, 1912 Gustav Preuß + Karl Neuhaus (gospodarz). Jak długo istniało „TIVOLI” nie wiadomo . W 1925/26 dom miał nr 5a (Bellevue = 5b) i był „Soldatenheim Hohenzollern e.V.” (widocznie po pierwszej Wojnie). Jeszcze w
1934 r. jest zapisany jako dom żołnierza pod proboszczem Heuer. Na jednej z widokówek (prawdopodobnie z połowy lat trzydziestych) występuje jako dom studencki do 1945 r. Wojnę przetrwał nieuszkodzony.

Hindenburgstraße

Miała nową numerację od połowy lat trzydziestych. Wtedy numery nieparzyste 1 – 53 były po stronie północnej a parzyste 2 – 64 po stronie południowej, przy czym po stronie południowej 11 numerów nie było.

Gdy Hermann Schroeter wykupił teren byłego zakładu wyrobów miedzianych i zbudował tam nowoczesną mleczarnię, jedną z największych w prowincji, rozbudowano także stronę południową. Duży zespół mieszkalny z domami 2 – 4 – 6 znajdował się między Kumielą i nową, skręcającą w prawo Hochmeisterstraβe, przed szpitalem. Przy również odchodzącej w prawo Trusostraβe, na rogu z Hinderburgstraβe zbudowano nowy urząd skarbowy. Teraz elbląskie tramwaje miały coraz dalej sięgającą linię nr 2. W moich wspomnieniach zachowała się budka z wodą sodową i toaletami przy rozgałęzieniu Trusostraβe, panny Etze (lub podobne nazwisko). Naprzeciw urzędu skarbowego znajdowała się „Truso-Drogerie” panny Gertrudy Schäfer. Trochę dalej, pod nr 16 była piekarnia mistrza Emila Kürschner’a. W domu nr 34 znajdował się najpierw „Związek Kobiet z Prac Społecznych””, mała prywatna klinika, mój dom urodzenia. Później na krótko dom studencki i na koniec schronisko NSKK. Bezpośrednio przy przystanku końcowym tramwaju, naprzeciwko Mackensen, pod nr 50 była państwowa Akademia Pedagogiczna z dyrektorem prof. Friedrich’em i prof. Schönbeck’iem. Na odbijającej wcześniej ulicy Comeniusstraβe, późniejszej Langemarkstraβe, zbudowano później Szkołę Wyższą dla nauczycieli.

Ta widokówka pochodzi z połowy lat dwudziestych, wkrótce po zmianie nazwy na Hindenburgstraße, lecz z przed roku 1927, ponieważ brak jeszcze szyn linii nr 2. Brak jeszcze starych drzew i budki z wodą sodową przy moście. Dom po lewej należy do St. Annen Platz. Po prawej stronie, przed Kumielą ostatni dom Georgendamm. Po środku, na horyzoncie widać koszary piechoty.

Strona północna prawie nie zmieniła się. Bezpośrednio za mleczarnią, w ogrodzie znajdowała się willa weterynarza Otto Lehmann’a (nr 9). Właścicielką była pani Hulda Schroeter, wdowa po zmarłym w 1928 r. właścicielu mleczarni. Małe domy po stronie północnej, przed mleczarnią zostały zastąpione w latach trzydziestych przez dwa duże domy mieszkalne, które również należały do rodziny Schroeter.

Hans Preuβ

Dom Hindenburgerstraße 34, miejsce mojego urodzenia, opisany wyżej, sfotografowany w 1977 r. w moje 50-te urodziny. Hans Preuß

George Grunau (1820 – zm. 1890) w górnej części parku, powyżej „Bellevue”  zbudował willę według swojego projektu, w stylu dworku angielskiego. Willa stoi do dzisiaj, bezpośrednio przy powstałej później Landwehrstr. Po upadku firmy Grunau została sprzedana w 1883 r. W 1884 willę wydzierżawił zarządca Sehnert i urządził w niej restaurację „Flora” a w roku 1885 kupił ją za 31 500 marek. Jak długo ona działała nie da się stwierdzić, ponieważ nie wymienia jej żadna książka meldunkowa.

„Tivoli” Äußerer Georgendamm 5. Prawdopodobnie zdjęcie przedstawia przebudowaną część późniejszego skrzydła wschodniego domu studenckiego albo domu żołnierza.

Königl. Präparandenanstalt (Królewskie Seminarium Nauczycielskie), po szpitalu było pierwszą budowlą po południowej stronie Äuβ. Georgendamm, między Kumielą i cmentarzami przy Baumschulenweg. Od 1923 r. stało się „Höhere Lehranstalt für Landwirtschaft”. (Róg Hindenburg- i Comenius- później Langemarkstr.) Foto: Paul Wedekind – Verlag Elbing

Na tej kolorowanej widokówce, po raz pierwszy na początku XX wieku ukazuje się nazwa „Bellevue”. Tutaj jeszcze z na pół otwartą i w połowie oszkloną werandą i dobudową w części wschodniej. Można pomylić z „Tivoli”, który był bliźniakiem „Bellevue”. Na szczęście oba domy przetrwały. Z prawej strony, na górze willa „Flora” widziana od południa.

***