FIRMA „HAERTEL & C0. – ELBING MÜHLENDAMM 95”

Dzisiaj Osnabrück

Gdy słyszymy nazwę „Haertel”, u nas starych elblążan, budzą się wspomnienia, przypominając znane jeszcze dzisiaj i pożądane wyroby, z których pewnie najbardziej ulubionym był i pozostaje likier „Haffkirsch”. Jak mówi sama nazwa, owoce dla tego szlachetnego napoju, zwane czarnymi Weichsel– albo Knappkirsche (wiśnie), pochodziły z nasłonecznionych wzgórz nad Zalewem Wiślanym i Wysoczyzny Elbląskiej.

Ze znanych np. w 1914 r. elbląskich fabryk likierów i ponad trzydziestu destylarni, firma „Haertel” była pewnie największą, z jej działką liczącą 6.845 m2 i własnym przyłączem kolejowym (Kolej Nad Zalewem), probiernią i winiarnią a nawet stacją paliw, ze sprzedażą olejów i smarów.

Dzisiejszy właściciel firmy Hansotto Sauerhering uprzejmie udostępnił nam kronikę firmy, którą tutaj przedstawiamy: 

Firma „Haertel & Co.” została założona w Elblągu w 1821 r. przez kuzynów: Friedricha Wilhelma Haertel, ur. 03.10.1759 w Elbing – zm. 23.04.1867 i Georga Wilhelma Haertel ur. 26.05.1796 w Elbing – zm. 07.06.1869. Obaj byli właścicielami firmy „Haertel & Co. Rum-, Likör- und Cichorienfabrik”. Byli również współzałożycielami i współwłaścicielami żeglugi parowcowej między Elblągiem i Królewcem, posiadającej dwa zbudowane w Blackwall pod Londynem parowce bocznokołowce „Schwalbe” (1840) i „Falke (1841). Byli także współzałożycielami i współwłaścicielami kąpieliska morskiego Kahlberg, gdzie postawiono pomnik Georga Wilhelma Haertel.

Friedrich Wilhelm Haertel został później radcą handlowym a Georg Wilhelm honorowym obywatelem Miasta Elbląga.

Georg Wilhelm Haertel odszedł z firmy Haertel & Co w 1857 roku a na jego miejsce wszedł Karl Friedrich Lorenz. Po śmierci Friedricha Wilhelma Haertel w 1867 współwłaścicielem został Otto Sauerhering. Karl Friedrich Lorenz zmarł w 1880 r. i już kilka lat przed śmiercią rozstał się z firmą i jedynym właścicielem był Otto Sauerhering. W roku 1899 Otto Sauerhering junior (ur. 07.09.1874) został prokurentem firmy a w roku 1902 współwłaścicielem. Po śmierci Otto Sauerhering w roku 1905 junior w wieku 31 lat został jedynym właścicielem.

W dniu 01.10.1919 postawiono nową gorzelnię z prawem produkcji 4.368,00 litrów spirytusu winnego. Do roku 1923 firma Haertel & Co. Posiadała instalację oczyszczania spirytusu z kontyngentem około pół miliona litrów. W roku 1923 instalacja ta w ramach nowej organizacji została zatrzymana, wszystkie urządzenia z miedzi zostały sprzedane jako złom, w cenach papieru. Od roku 1923 instalacja z powodu nowej organizacji została unieruchomiona, cała aparatura, wykonana z miedzi, została sprzedana jako złom, po cenie papieru. Od roku zakład stał się rozlewnią spirytusu surowego i wysokiej jakości, o mocy pół miliona litrów. W czasach wojennych, w roku 1940 było 60.000 litrów a w 1941 nawet 80.000 litrów.

W ostatnich latach wojny przyszły nowe regulacje, że cały spirytus nie będzie już przechodził przez firmę Hertel & Co. Elbing, lecz przez Pr. Stargard, jak twierdzono – z powodu racjonowania. W Stargardzie znajdował się wcześniejszy koncern Winkelhausen, który w czasach polskich wszedł do polskiego monopolu, w czasie między 1. i 2. wojną światową (czas korytarza), teraz jednak (1939) znowu znalazł się pod zarządem niemieckim. Razem z tym poszły wszystkie zamówienia, w rzeczywistości zamówienia państwowe dla wojska, tylko do Stargardu.

Z powodu warunków wojennych od tego momentu handlowano tylko winami czerwonymi z Francji, dostarczanymi w cysternach, będącymi surowcem do produkcji wermutu. Handlowano również winami niemieckimi. Firma Hertel & Co. była z ich dostawcą w stosunkach handlowych już od wielu lat. W roku 1944 sprzedaż w firmie Hertel & Co. wynosiła 1 milion marek. Pod koniec wojny było jeszcze 98.000 litrów czerwonego wina, dwie kolejne cysterny zostały utracone podczas transportu.

Gdy z powodu warunków powojennych firma była zmuszona opuścić swoją wartościową działkę w Elblągu, jej jedyny właściciel Otto Sauerhering ze swoją żoną i wieloletnimi pracownikami po wielu postojach wylądował w Varel. Tutaj 21.12.1948 na Schlossstr. 6 zameldowano firmę. Ponieważ syn Otto Sauerheringa, Hansotto Sauerhering (ur. 03.02.1928 w Elblągu) po zawierusze wojennej, trzyletniej francuskiej niewoli i szczęśliwej ucieczce wylądował 11.04.1948 w Osnabrück u krewnych, zdecydowano się na dalsze prowadzenie firmy Hertel & Co. w Osnabrück. 12.04.1949 na Schillerstr. 32 zakupiono działkę z ruinami, o wielkości 640 m2 za cenę 14.000 DM, przy zaliczce 5.000. 06.05.49 w rejestrze handlowym poz. 1258 zapisano firmę Hertel & Co. Ponieważ była chęć dalszego prowadzenia firmy, wszyscy zabrali się ciężko do pracy i na krótko przed Bożym Narodzeniem 1949 został otworzony skromny sklep. Spirytus do produkcji dowożony był w małych ilościach, ręcznym wózkiem z rozdzielni spirytusu Gosling. Wielkim nakładem pracy wyprodukowano znowu stare marki jak Hartels Haffkirsch, Drei Männer Tropfen, Danziger Goldwasser, Bärenfang itd. Również import rozwijał się dobrze i do dużych odbiorców dostarczano likiery i wina.

W roku 1955 w Siegburg założono Zrzeszenie Wschodnioniemieckiego Gorzelnictwa Haertel & CO KG. Osobiście odpowiedzialnymi akcjonariuszami byli C.W. Kemp Nachf. GmbH oraz Hertel & Co. oHG. Do prezentowania spółki uprawniona była tylko firma Kemp Nachf., przez osobę swojego prezesa Bundfuss’a. 17.10.1966 wydzieliliśmy się ze spółki i sprzedaliśmy jej swoje prawa.

W dniu 24.10.1950 syn Hansotto Sauerhering został przyjęty do firmy Hertel & Co. jako współwłaściciel. Dnia 10.07.1962 zmarł Otto Sauerhering, w 87. roku życia i firma Hertel & Co. była dalej zarządzana przez Hansotto jako jedynego właściciela.  W roku 1965 Hansotto Sauerhering kupił firmę Hermann Regier, również wcześniej działającą w Elblągu (do 1920 także browar), która znalazła siedzibę w Osnabrück. Interes ciągle się powiększał lecz pozostawał niewielki, przejrzysty w przeciwieństwie do wcześniejszych czasów w Elblągu. Pod koniec 1980 przyjęto jeszcze kosze wiklinowe, które przypadkowo przywieziono z podróży do Gdańska / Elbląga. Był popyt, więc zdecydowano się na import większej ilości sztuk, co dzieje się do dzisiaj (2006). Zakup firmy Regier nie był wielkim sukcesem, więc po kilku latach prawie nikt nie pyta o jej produkty.

Kolejną podporą fimy Hertel & Co. stało się przyjęcie przedstawicielstwa dla Texas Refinery Corp. Forth Worth / Texas USA.

Poprzez zakupy rozłożone w czasie firma Hertel & Co. stała się nieobciążonym długami właścicielem gruntów z nieruchomościami liczącymi 4 680 m2.

Sukcesy te były możliwe dzięki mozolnej pracy obecnego właściciela Hansotto Sauerhering’a i jego żony Gerdy, z domu Becker, która pracuje od listopada 1951 do dzisiaj (2006), w tym jako żona właściciela od 1962. Z małżeństwa jest troje dzieci, dwóch synów i jedna córka. Nasze dzieci odnoszą sukcesy w innych zawodach.

Hansotto Sauerhering

– – – 

PS. Otto Sauerhering jun. (1899 – 1962) był w Elblągu także radcą handlowym w sądzie i był znany jako namiętny myśliwy.

Prowadziliśmy dalsze badania nt rodziny Haertle i znaleźliśmy informacje w kilku książkach. Najstarsze zapisy znaleźliśmy w „Handlowej Książce Adresowej” miasta Elbląga na rok 1820. 

Härtel, E.G. Associe von Joh. Jac. Roskampff.

Commissions – und Waarenhandlung

Friedr.- Wilhelm-Platz No. 2016 (domy w Elblągu w tym czasie miały kolejne
numery) 

Härtel, George Jb. Getreide-Waren-Commissions und Speditionshandlung Heilige-Geistraße No. 57 

– – – 

Nauczyciel A. Bolt z Elbinger Höhere Töchterschule (Wyższa Szkoła Dla Dziewcząt) pisze w swojej książce „Elbląskie życie duchowe w XIX wieku” (1894): 

„Härtel, George, ur. 1701 w Fraustadt, zm. 27. sierpnia 1780 w Elblągu. Jego epitafium znajduje się jeszcze dobrze zachowane na północnej stronie zakrystii naszego kościoła Św. Marii. H. przybył do Elbląga jako biedny czeladnik i dzięki pracowitości oraz oszczędności doszedł w sklepie z przędzą wełnianą i tkaninami lnianymi na Brückstraße do znacznego majątku. Zatrudniony był u niego prawie cały, rozbudowany cech tkaczy, którzy swoje krosna mieli szczególnie na Vorberg, w Englischbrunnen i Nowym Mieście. Wśród jego potomków był „wielki Haertel”, rajca miejski i posiadacz fabryki na Aüßerer Mühlendamm. „Mały Haertel” był obywatelem ze zdolnościami artystycznymi, któremu nasze miasto zawdzięcza założenie pięknych parków oraz kąpieliska morskiego Krynica Morska. Do roku 1894 odbywały się zbiórki na postawienie temu zasłużonemu człowiekowi pomnika w Krynicy.”  

Obaj wymienieni Härtel byli założycielami firmy Hertel & C0. 

– – – 

Wyczerpujący opis założycieli firmy znajdujemy na stronach 313 + 314 książki „Ignatz + George Grunau” Axela Grunau (1937), w której podaje kilka cytatów o założeniu Krynicy Morskiej, które inni autorzy podają w wątpliwość. Dlatego podajemy tylko precyzyjne dane o założycielach firmy.  

Georg Wilhelm Hertel, ur. 26. marca 1796 w Elbing, poseł miejski, rajca, od 6.08.1863 honorowy obywatel Miasta Elbląga, zmarł w stanie kawalerskim 6. lipca 1969 w Elblągu. 1. maja 1857 opuścił firmę Hertel & Co. 

Friedrich Wilhelm Hertel, ur. 3. października 1795 w Elblągu, zaprzysiężony jako obywatel 8-ego września 1821, poseł, rajca, w latach 1857 – 62 pierwszy przewodniczący korporacji kupieckiej, 1859 na miejscu Ignatza Grunau ławnik kupiecki w sądzie powiatowym w Elblągu, przez co został mianowany radcą handlowym, w latach 1852 – 66 pierwszy przewodniczący Ressource Humanitas, zm. 23. kwietnia 1867 w Elblągu.

– – –

Powyższe zdjęcie wykonał syn rodziny Fritz Kurk, z balkonu domu Mühlendamm 10/11 – róg Johannistraße, który uszkodzony przetrwał wojnę lecz później został wyburzony. Na wolnym dzisiaj placu stoi polski pomnik. Wielu rodaków pyta dlaczego Mühlendamm zaczyna się od nr 10? Gdy Innerer Mühlendamm został przemianowany na AH – Straße, domy między Friedr.-Räuber- i Johannistraße po prostu dołączono, aby AH – Straße stała się dłuższa.

Na zdjęciu rozpoznajemy punkt spotkań młodzieży AVUS. Na prawo obok część działki firmy Haertel, restauracja „Zum Johannistor”, cukiernia Koppenhagen (czarna ściana szczytowa) a przy górnej krawędzi zdjęcia elbląski sąd.

Pomnik Haertel’a w ogrodzie kurortu Kahlberg (Krynica Morska). Wydawnictwo Mosella / Trier pisze nazwisko z „ä”. Kartka została ostemplowana 2.8.1913 w Kahlberg.

Ta porcelanowa zatyczka z czerwonym napisem służyła prawdopodobnie do zamykania butelek z likieren firmy Haertel & Co. Okrągła stopka ma wgłębienie na ok. 5 mm. Czy był w nioej korek, nie wiadomo.

Reklama z lat 60-tych.

„Kwitnienie wiśni nad Zalewem”. Na zdjęciu plantacja w Sucasse (Suchacz) w pobliżu Zameczku nad Zalewem. Stąd elbląskie firmy ściągały prawie czarne wiśnie, zwane Weichsel- albo Knappkirsche.

Etykieta wiśniówki „Haertels-Haffkirsch”, jaką na butelkach spotykamy dzisiaj. 

Poniżej etykiety w kształcie jak przed 1945 rokiem. Słowo „Elbing” zostało zastąpione przez „Osnabrück”. Udostępnił je nam nasz rodak Hansotto Sauerhering.

* * *