VIII. CHRISTINE (1632 – 1636)
Po śmierci Gustava II Adolfa w roku 1632 tron objęła jego następczyni Christine von Schweden. Razem z tym zmieniły się także elbląskie monety. W latach 1632 – 1635 bito szylingi i trójpolki. W 1635 zaprzestano w Elblągu bicia monet.
IX. WŁADYSŁAW IV WAZA (1632 – 1648)
Po zawarciu 2. września 1635 roku pokoju między Polską i Szwecją, Elbląg znalazł się znowu w granicach Polski. 12. stycznia 1636 r. Szwedzi pod dowództwem Wrangla opuścili miasto i w tego samego dnia przyjechali polscy posłowie. Z tej okazji wybito talara, tzw. talar pokoju sztumskiego, jedyne bicie monety za władzy króla Władysława IV, syna Zygmunta III, urodzonego w 1595 roku i koronowanego 6. lutego 1633
roku w Krakowie.
Pamiątkowy talar z „Elbinga inter arma servata” został wybity w 1636 roku przez Jakoba Jacobsona. On sam pewnie nie wiele znał się na biciu monet. Z pewnością talar został wybity przez Steffana Bockholda a Christophorus Ludwig z Bydgoszczy był wykonawcą stempli. Jacobson z Emden przybył do Polski prawdopodobnie przez Gdańsk i kierował mennicą w Bydgoszczy od 1617 r. Na talarze z tego samego roku, po raz pierwszy znajduje się znak „I.I – V.E”. Na początku do roku 1623 zarządzał tylko mennicą w Bydgoszczy, później jednak swój nadzór rozciągnął na ośrodki bicia monet w Wilnie, Warszawie i Krakowie. W roku 1630 Jacobson wydzierżawił monety z Torunia i Gdańska i wstawił swój znak, także w 1636 na elbląski talar pokojowy. Jasny obraz osobowości Jacobsona i jego stylu prowadzenia interesów można uzyskać ze świadectw przedstawionych u Zagórskiego, z danych podanych przez Brauna i Lengnicha jak i przypadkowych uwag w księgach miasta Bydgoszczy. Jacobson nie był mincerzem lecz kupcem, ostrożnym przy wyborze zaufanych osób i poddanych, dobrym znawcą ludzi, który zaskakująco szybko wszedł w polskie warunki. Na żywą gotówkę złowił króla, najwyższych urzędników skarbca i magistraty miast posiadających mennice. Zarabiał pieniądze, czyli jego zarządzanie musiało być dobre. Lecz lwią część zysku zatrzymywał dla siebie. Do roku 1622 nazywa się „Zarządca mennicy=oficyny Bromberg”, następnie przed jego nazwiskiem dochodzi tytuł „nobilis”, szybko dochodzą szacowne oznaczenia „servitor noster et monetarium administrator”, „Nobilis J.J. monetarum nostrarum per regnum Poloniae provisor et administrator generalis” oraz „Generalis monetarium J.J. regni et magni ducatus Lithuaniae praefectus”. Rządy Jacobsona nie rezygnowały z przyjętej struktury probierczych, superintendentów i innych ważnych nadzorców, lecz wszyscy oni byli od niego uzależnieni i najczęściej oczekiwali na jego propozycje. Sam dokonywał zakupów całego wyposażenia warsztatów menniczych, opłacał urzędników i pracowników a określoną sumę miał oddawać królowi i nieokreśloną, lecz pewnie znaczną, osobistościom podejmującym decyzje. Poza tym nie stosował się do norm wyznaczonych dla mennic, lecz zmniejszał masę małych monet i zawartość kruszcu. Gdy zbierały się skargi na jego zarządzanie, to potwierdzał u króla i zarządcy skarbu swoją rzetelność wierność, niezbędność i pracował według własnego uznania dalej. Nie ma prawie takiego drugiego przykładu w nowszej historii, aby jeden człowiek w ten sposób przez prawie dwadzieścia lat zarządzał wszystkimi sprawami dotyczącymi mennic dużego państwa i ciągnął z tego swoje prywatne korzyści; dlatego zainteresowanie tą osobą wykracza poza ramy historii elbląskich monet. Z powyższego wynika dlaczego oprócz pamiątkowego talara, w Elblągu nie bito kolejnych monet.
Jacobson po swojej śmierci w 1639 roku pozostawił majątki Tiegenhof, Oszek i Meselantz jak i kilka milionów talarów w gotówce. Patrz Lengnich, "Historia Prus", tom 5, str. 177 i tom 6, str. 22.
X. JAN KAZIMIERZ (1648 – 1668)
Jan Kazimierz był ostatnim odgałęzieniem żeńskiej linii Jagiellonów i ostatnim Wazą na polskim tronie. Urodził się 21. marca 1609 r. jako pierwszy syn Zygmunta III. z drugiego małżeństwa. Podczas podróży w 1638 r. do Hiszpanii i Francji (oba kraje prowadziły ze sobą wojnę) został we Francji uwięziony i przetrzymywany przez dwa lata. W roku 16443 wstąpił w Rzymie do zakonu jezuitów i w 1646 r. został mianowany przez papieża kardynałem. Po śmierci swojego brata przyrodniego Władysława IV, został 17. listopada 1648 wybrany na króla i 17. stycznia 1649 r. koronowany w Krakowie. 30. maja 1649 r. ożenił się z Luizą Marią Gonzaga, wdową po swoim bracie Władysławie. 16. listopada 1668 zrezygnował z korony polskiej i zmarł we Francji 16. grudnia 1672 r.
Poprzez zarządzenie mennicze z 16. maja 1650 r. i wprowadzenie nowej marki, jak i tłoczenie sześciu rodzajów drobnych monet, próbowano załatwić problem drobnych pieniędzy. W pierwszym okresie (po zajęciu przez Szwedów) w Elblągu bito następujące monety:
szylingi (szelągi) 1666
dwugroszówki 1651
orty 1650, 1651, 1660, 1661, 1662, 1663, 1665, 1666, 1667
półtalary 1650, 1651 z pieczęcią miejscowości bity jako klipa
talary 1651, bite także jako podwójne talary, klipa podwójny talar i klipa półtora talara
dukaty 1653, 1658, 1660, 1661, 1662, 1663
Mincerzem był Wilhelm von Eck (W v E) a po jego śmierci w roku 1652, Nicolaus Hennig (N–H i HN) 1652 – 1662. menniczym był Johann Oelsner. Bliższe dane tych osób nie są znane.
XI. KAROL X. GUSTAW (1656 – 1660)
Minęło tylko dwadzieścia lat od Pokoju Sztumskiego gdy do Prus przyszła nowa wojna. Córka Gustava II. Adolfa, królowa Christine, zrezygnowała w 1654 roku z tronu szwedzkiego i następcę wyznaczyła swojego kuzyna palatyna, jako Karola X. Gustava. Johann II Kazimierz, będący całkowicie w rękach swojej francuskiej małżonki Luisy Marii, która także chciała być królową Szwecji, znowu wysunął swoje stare pretensje do korony szwedzkiej i doprowadził do drugiej wojny szwedzko-polskiej, w którą wkrótce zostały uwikłane wszystkie siły Europy Północnej, Środkowej i Wschodniej. Szwedzi poprzez Szczecin, Livland, Litwę dotarli do Krakowa, Prusy na początek zostały oszczędzone. Johann Kazimierz uciekł na Śląsk i teraz Karol X. zwrócił się także przeciw Prusom. Od roku 1656 do Pokoju Oliwskiego Elbląg był w rękach szwedzkich. Szwedzki dowódca
i komendant miasta Elbląg Lorenz von der Linde, dla wynagradzania swoich oddziałów kazał bić orty (Örter), przez Nicolausa Henniga. Monety
te z powodu niskiej wartości nie były uznawane przez ludność i zarząd miasta został zobowiązany do późniejszego przebicia. Za markę krakowską liczono 33 orty. Monety były 11-to łutowe. W roku 1656 mennicę zwrócono miastu i do roku 1663 była ona prowadzona przez Nikolausa Henniga a następnie przez brandenburskiego mincerza Jakoba Pankert, ze znakiem I P (jego zawodowej obecności w Elblągu jeszcze nie udowodniono) w latach 1665 do 1667.
Być może znak mincerza I P oznacza jednak królewskiego cechowniczego Johanna (Hansa) Paulsona. Podczas okupacji szwedzkiej w Elblągu tłoczono następujące monety:
szyling (szeląg) 1656, 1657
trójpolka 1657, 1658
6-o groszówka 1658, 1659
18-o groszówka 1656, 1657, 1657/58, 1658 (także jako klipa i wytłoczka w złocie o wartości trzech
dukatów)
talar 1658
klipa 1 ¼ talara 1658
dukat 1657, 1658 także jako srebrna klipa
1 ½ dukata 1658
2 dukaty 1658
3 dukaty 1657
5 dukatów 1658
10 dukatów 1658
Podczas okupacji szwedzkich monety były bite przez miasto Elbląg jak i przez Szwedów. Różnią się napisem na otoku ELB lub SVE. Czas szwedzki był dla Elbląga ciężkim egzaminem, tylko w pobliżu króla żołnierze zachowywali się cywilizowanie. Szczególnie źle wyglądało to w powiecie. Wiele dworów leżało w gruzach, na polach rosło zielsko, mieszkańcy wsi stawali się żebrakami w mieście. W samym Elblągu naliczono 3000 żebraków. W roku 1656 w Elblągu znowu wybuchła epidemia i pochłonęła ponad 3100 ofiar, podczas gdy urodziło się tylko 458 dzieci. W kolejnych pięciu latach 1656 – 1660 epidemia w zabrała w Elblągu 10 400 ofiar. Do tego okresu pasuje marka ołowiana bez oznaczenia roku, opisana przez Bahrfelda, ze snopkiem z okresu szwedzkiego (1626 – 1660). Jest to pieniądz zastępczy z okresu epidemii, jak monety ołowiane z roku 1600, 1606 i 1616 oraz pierwsza elbląska marka ołowiana z 1560 r., która pasuje do epidemii 1549 do 1564. Zgodność czterech marek ołowianych, z trzech różnych okresów kiedy w Elblągu szalały epidemie, potwierdza teorię bicia elbląskich monet zastępczych w okresach epidemii.
XII. JAN KAZIMIERZ (1660 – 1668)
Pokój Oliwski podziałał na umęczone miasto Elbląg jak wybawienie, zwłaszcza że mieszczanin Gottfried Zamehl uchronił je przed splądrowaniem przez wycofujących się Szwedów (lekkomyślny gubernator Lorenz von der Linde już na to swoim żołdakom zezwolił). Po wyjściu Szwedów znowu tłoczono podobiznę Jana Kazimierza na:
szylingi 1666
orty 1660, 1661, 1662, 1663, 1665, 1666, 1667
dukaty 1658, 1660, 1662, 1663
Mincerzem był Niklas Hennig (N-H i NH). Po jego śmierci w 1665, następcą został Johann Paulson (IP), tłoczył jednak tylko szylingi i örter. Z jednej 10,5 łutowej marki bito 31 sztuki örter. Szylingi były dwu łutowe, były bite tylko przez rok, ale w dużej ilości. Elbląskie szylingi były podrabiane w Oldenburgu.
XIII. MICHAŁ KORYBUT WIŚNIOWIECKI (1669 – 1673)
Michał Tomasz Wiśniowiecki był potomkiem starych książąt litewskich, 19. czerwca 1669 został wybrany królem i koronowany w Krakowie 29. września 1669. 27. lutego 1670 za małżonkę wziął księżniczkę Eleonorę, córkę cesarza Ferdynanda a zmarł 10. listopada 1673. Król Michał w roku 1670 dał się przekonać elbląskim mieszczanom, że miasto Elbląg od „niepamiętnych czasów” posiada prawa bicia monet i odnowił je po wieczne czasy.
Podczas jego rządów elbląskim mincerzem był Christoph Schulz. Jego znakiem na monetach jest C=S. W tym czasie bito:
szylingi 1671, 1672, 1673
½ talara 1671
talary 1671
dukaty 1671, 1672
dwudukaty 1672
Talar i dukat są bardzo rzadkie, jest wiele podróbek, szczególnie znane warszawskiego wykonawcy stempli Józefa Maynerta (Meinerta) oraz złotnika Igel, również z Warszawy, którego jeden podrobiony talar jest w moich zbiorach. Inny fałszywy talar z uszkodzonym stemplem był mi
oferowany jako prawdziwy w 1997 w Braniewie, za 9.000 DM. Rysunek na str. 129.
XIV. AUGUST II. MOCNY (1697 – 1733)
August II jako książę elektor Saksonii Friedrich August I, najmłodszy syn księcia elektora Johanna Georga III i Anny Sophie z Danii, urodził się 12. maja 1670 r. August II był koronowany w Krakowie 15. września 1697 r., potem jak 2. czerwca zrezygnował z protestantyzmu. August II zmarł 1. lutego 1733 r. w Warszawie. Tłoczenie z czasu panowania Augusta II nie mają znaczenia, z Elbląga ukazał się dotychczas jeden szyling z roku 1713. Szyling ten został najpierw odnotowany w
zbiorze Kubickiego i został 30. marca 1908 sprzedany u Adolfa Hessa we Frankfurcie nad Menem za 41 marek radcy dr. Maxowi Jaquet z Berlina Lichterfelde. Dr Max Jaquet był wielkim sponsorem towarzystwa „Verein für die Herstellung und Ausschmückung der Marienburg” i podarował ten szyling zbiorom malborskim.
XV. AUGUST III (1733 – 1763)
August III jako książę elektor Friedrich August II, urodził się 7. października 1696 i ochrzczony jako protestant. 5. października 1733 został wybrany na króla i koronowany 17. stycznia 1734 w Krakowie. Zmarł 5. października 1763 w Dreźnie.
W roku 1760 Jakob Dirkson, gdańszczanin, zawarł z Radą Elbląga umowę o biciu szylingów. Mennica została ponownie otwarta. Dirkson miał z każdej wybitej marki oddawać do kasy miejskiej 15%. Obok dyrektora i inspektora, na stanowisku mincerza ustawiono Carla Heinricha Schwerdtnera. Dirkson pod koniec 1761 roku rozwiązał umowę a jego następcą został Wilhelm Sellius i wkrótce potem Justus Carl Schröder. Zarząd miasta kazał bić sześcio- i osiemnasto groszówki. Do maja Schröder wyprodukował sześciogrószówki za 270 000 guldenów, dalszego bicia zaprzestano z powodu sporów między Radą i obywatelami. Schröder pod koniec czerwca wyjechał do Królewca, jego następcą został Friedrich Ludwig Stieber. Bił trójgroszówki, szylingi i kilka tynfów (guldeny). Bez zewolenia Rady kazał wykonać stemple dla sześciogroszówki i wykonał na nich około dziesięć sztuk z czystego srebra jako klipy i monety.
Jak zawsze, także i te monety były fałszowane. W moich zbiorach są dwa srebrne szylingi z roku 1761 (str. 139, nr 582). Chodzi tutaj o dwie monety. Są współczesne fałszywki z czystej miedzi, pokrytej warstwą srebra. Jedna z tych monet jest przecięta w kierunku wzdłużnym, dla lepszego przedstawienia fałszerstwa.
Nazwisko Andreas Tympf pojawia się po raz pierwszy w roku 1659. Był to menniczy krakowskiej mennicy oraz główny menniczy wszystkich polskich mennic. W roku 1660 Thomas Tympf jest dzierżawcą i mincerzem w Bydgoszczy, poza tym jest również wymieniany w 1655 r. w Fraustadt. Bracia Tympf bili w Bydgoszczy guldeny (tymfy) niskiej wartości, które za zezwoleniem podskarbiego oraz Lwowskiej Komisji Monetarnej miały być od 1661 r. wpuszczone do obrotu, przy wymuszonym kursie.
Przedstawione monety często trudno jest przypisać do określonego rocznika, tutaj pomagają wskazówki Maxa Kirmisa.
***
ZE SZKATUŁKI TŁUMACZA
Półgrosz z Wilna – Władysław Jagiełło
Grosz elbląski – Zygmunt Stary
Grosz z Königsberga – Albrecht Hohenzollern
Trojak z Malborka – Zygmunt III Waza
Trojak z Rygi – Zygmunt III Waza
Ort z Gdańska – Zygmunt III Waza
Szóstak z Bydgoszczy – Jan III Sobieski